gniew

rzeczownik, r.m.
psł. dekl. -o- tematowa→ pol. dekl. m.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *gʰn̥-
  3. od rdzenia pie.
    *gʰen- (etymologia niepewna) [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *gně̑vъ [SPsł]
  3. od psł.
    †gněti
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    hněv
  3. dłuż.
    gniw
  4. głuż.
    hněw
  5. połab.
    gnevoi
  6. słc.
    hnev
  7. błr.
    hnej
  8. ros.
    gnev
  9. ukr.
    hniv
  10. scs.
    gněvъ
  11. bułg.
    gnjav
  12. sch.
    gnjȇv, gnjȅv
  13. słoweń.
    gnév
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. stang.
    gnīdan
  3. stwniem.
    gnītan, knītan

Ewolucja formalna

  1. pie. *gʰn̥-
  2. psł. *gněvъ
  3. stpol. gnēv
  4. śrpol. gńév, gńev
  5. npol. gńev

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «gniew, złość, wściekłość, niechęć, niełaska, ira, furor, iracundia, indignatio, livor, invidia» [SStp] SXVI: «Złość, rozdrażnienie, oburzenie; poczucie obrażonej godności własnej, obraza; chęć zemsty; niezgoda, kłótnia, niesnaska; w stosunkach między Bogiem a człowiekiem cały system doświadczeń, jakimi Bóg dysponuje a człowiek musi znosić z powodu własnych nieprawości», ESXVII-XVIII: «oburzenie; złość; uraza», L: «wielki stopień niechęci za jaką urazę», SWil: «wielki stopień niechęci, np. za jaką urazę, oburzenie», SW: «wielki stopień niechęci, irytacja, oburzenie, wzburzenie, wściekłość, zaciekłość, zapalczywość, złość, furia, pasja, zapamiętanie, zapamiętałość, rankor; zagniewanie, nieporozumienie, uraza, żal, niechęć», SJPDor: «gwałtowna reakcja na jakiś bodziec zewnętrzny wyrażająca się podnieceniem, niezadowoleniem, oburzeniem; wzburzenie, irytacja, wściekłość, pasja, złość», USJP: «gwałtowna reakcja na jakiś przykry bodziec zewnętrzny wyrażająca się podnieceniem, niezadowoleniem, oburzeniem»
    • ‍ Wytargń od gniewu (erue a framea), Boże, duszę moję. FI 21, 21, sim. Puł (po roku 1450) [SStp]
    • ‍ Poczęli miedzy sobą wáśń| A potym przyszli w nieprzyjaźń. A gdy tak w gniewie mieszkáli| Przekory sobie dziáłáli. BierEz P4v 1522 [SXVI]
    • ‍ W Niedzielę poszedłem do Podkomorzego i pytam jezeli się tam krolowi mogę pokazać. Powiedział mi że krol o gniewie i Niemysli. PasPam 175v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Wre zemsta wszystkim w sercach, gniew im z oczu strzela. Dmoch. Il. 2, 8 1800-1801 [L]
    • ‍ Wpaść w gniew. 1861 [SWil]
    • ‍ Wpaść w gniew. Pohamować gniew. 1900 [SW]
    • ‍ Gdy mu się cokolwiek nie uda, przybiera pozór obojętności, choć w duszy szaleje z gniewu. Zap. G. Dzień 35 1923 [SJPDor]
    • ‍ Gwałtowny, ślepy, tępy, irracjonalny gniew. 2003 [USJP]
  2. «rozruch, bunt, seditio» [SStp] SJPDor: w l. mn. «niesnaski, nieporozumienia, kłótnie», USJP: przestarz. «konflikt, kłótnia»
    • ‍ A gdyż się pocznie rozniecać gniew i krzyk się mnożył (cumque oriretur seditio et tumultus incresceret), Mojżesz i Aaron uciekłasta do stanu zaślubionego. BZ Num 16, 42 1455 [SStp]
    • ‍ Nasz sztandar płynie ponad trony, niesie on zemsty grom, ludu gniew, przyszłości rzucając siew. Czerwień. Sztandar 26 1950 [SJPDor]
    • ‍ Na wsiach podsycano odwieczne chłopskie gniewy, chcąc wywołać rewolucję. 2003 [USJP]
  3. «nazwa miejscowa: Gniew» [SXVI] L: «miasto w województwie Pomorskim»
    • ‍ Dał potym Krol Czyrwonce pieniądze, á w ostátku mu zápisał Gniew i Nowe. BielKron 391v 1564 [SXVI]
    • ‍ Duśburg zamek Gniew nazywa castrum Gimevuin. Nar. Hst. 5, 173 1780-1786 [L]
  4. «gniewliwość, sierdzistość, skłonność do gniewania się» [L]
    • ‍ Ale ściśle biorąc, między gniewem a gniewliwością taż zachodzi różnica, jaka między pijakiem a pijanym, między bojącym się a bojaźliwym. Pilch. Sen. 119 1771 [L]

Zmiany semantyczne

  1. «gniew, złość, wściekłość, niechęć, niełaska» [SStp]
  2. «rozruch, bunt» [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. oczy komuś płoną, błyszczą, świecą, zapłonęły, zabłysły, zaświeciły itp. gniewem, zapałem itp.; w czyichś oczach płonie, błyszczy, świeci, zapłonął, zabłysnął, zaświecił gniew, zapał itp. «ktoś jest ogarnięty silnym uczuciem, np. gniewem, zapałem» [USJP]
  2. oczy, twarz nabiegają komuś gniewem; gniew nabiega komuś do oczu, do twarzy «czyjeś oczy, twarz wyrażają gniew» [USJP]
  3. ujść gniewu «uniknąć czyjegoś gniewu» [USJP]
  4. w przystępie gniewu «zrobić coś, poddając się uczuciu gniewu» [USJP]
  5. wywrzeć na kim gniew «wylać nań żółć» [SW]

Połączenia wyrazowe

  1. dzień gniewu «niekiedy sąd ostateczny; dies irae; dies furoris» [SXVI]
  2. fukliwy gniew [SXVI]
  3. gniew boży «kara boża, klęska, nieszczęście» [ESXVII-XVIII]
  4. gniew nosić w sercu «stale myśleć, pamiętać, stale doświadczać gniewu» [SXVI]
  5. gniew wielki [SXVI]
  6. nad gniewem panować [SXVI]
  7. odwieść od gniewu [SXVI]
  8. pełen gniewu [SXVI]
  9. sprawiedliwy gniew [SXVI]
  10. srogi gniew [SXVI]
  11. szalony gniew [SXVI]
  12. święty gniew, święte oburzenie «wielki, słuszny gniew, ogromne, usprawiedliwione oburzenie» [USJP]
  13. umykać przed gniewem [SXVI]
  14. w gniewie «będąc (albo być) rozgniewanym, wskutek własnego gniewu, albo: podlegając (albo podlegać) czyjemuś gniewowi» [SXVI]
  15. wpaść w gniew [SXVI]
  16. za gniewem «wskutek własnego lub cudzego gniewu» [SXVI]

Przysłowia

  1. Deszcz ranny, gniew panny i taniec baby niedługo trwają. [SW]
  2. Gniew - gniewem, a interes - interesem. [SJPDor]
  3. Gniew bez potęgi niewiele zaszkodzi. [T]
  4. Gniew hamuj, gniew zły poradnik. [L]
  5. Gniew piękności szkodzi. [SW, SJPDor]
  6. Gniew rychło opłonie, nienawiść ani utonie. [L]
  7. Gniew wynurzy, co się w sercu burzy. [T]
  8. Gniew zły poradnik. [T]
  9. Gniew żal za sobą prowadzi. [L]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Karolina Kompa, Ewelina Kwapień