duchow(n)y

przymiotnik, r.m.
psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *dʰou̯-s-
  3. od rdzenia pie.
    *dʰeu̯-s- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *duxovьnъ [ESJPBa]
  3. od psł.
    *duxъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    duchovní
  3. czes.
    duchový
  4. słc.
    duchový
  5. ros.
    duchovnyj
  6. ros.
    duchovój
  7. chorw.
    dùhōvnī
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    daũsas
  3. ang.
    deer
  4. hol.
    dier
  5. isl.
    dýr
  6. niem.
    Tier
  7. stwniem.
    tior
  8. goc.
    dius
  9. norw.
    dyr
  10. szwedz.
    djur

Ewolucja formalna

  1. pie. *dʰou̯-s-
  2. psł. *dux-ov-ьnъ(jь)
  3. stpol. duxŏvnȳ
  4. śrpol. duxovny

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «dotyczący duszy, ducha, im właściwy, mistyczny, spiritualis» [SStp] SXVI: «duchowy, odnoszący się, dotyczący ducha w znaczeniu teologicznym: mistyczny, nadprzyrodzony, niematerialny, nieziemski, niecielesny», ESXVII-XVIII: «związany z duchem, duszą», L: «od ducha», SWil: «od ducha, niematerialny; nie cielesny, nie zmysłowy», SW: «duchowy», SJPDor: «duchowy, dotyczący duszy; duchowy - dotyczący ducha, umysłu, myśli, uczuć, odnoszący się do życia psychicznego, wewnętrznego; intelektualny, kulturalny, moralny». USJP: ksiązk. «dotyczący ducha, umysłu, myśli, uczuć, odnoszący się do życia wewnętrznego; niematerialny»
    • ‍ Pirzwsze wiekuje, drugie duchowne a trzecie cielesne (sc. narodzenie). Pocz 232 1435 [SStp]
    • ‍ Święty Augustyn Raj tylko mieni być duchownym, a to stąd jako S. Łukasz pisze. Gdy Łotr práwy rzekł Krystusowi: Panie pamiętaj ná mię gdy będziesz w twoim Krolestwie. Rzekł mu: dziś będzięsz ze mną w Raju. BielKron 466 v 1564 [SXVI]
    • ‍ To są szturmy szatańskie, to są jego miny, Tych do serc chrześcijańskich zażywa ruiny, Kto całym, kto bezpiecznym, chce być w jego burzy, Duchownym się rynsztunkiem niech uarmaturzy. PotFraszBrück I 579 1677-1694 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Stworzył bóg z niczego duchowne stworzenie, to jest, niezliczone anioły. Kucz. Kat. 49. 1789 [L]
    • ‍ Dusza, istność wcale duchowna. Dusza jest duchowna, nie materjalna, nie składana. 1861 [SWil]
    • ‍ Niech mu dobroczynność jego idzie na pożytek duchowny, tak, jak nas cielesnym zasilił. CHODŹ. Pisma I, 399. 1880 [SJPDor]
    • ‍ Dusza jest duchowna, niematerjalna, nieskładana. Kluk. 1900 [SW]
    • ‍ Mimo młodego wieku odznaczała się głęboką dojrzałością duchową. 2003 [USJP]
  2. «związany ze stanem duchownym, jemu właściwy» [SStp] SXVI: «związany ze stanem kapłańskim, jemu właściwy», ESXVII-XVIII: «związany z duchowieństwem», T: «stanu duchownego ludzie», L: «duchowny ojciec, mistrz», SWil: «do stanu duchownego należący, księdzowski», SW: «do duchowieństwa należący, księży, księżowski, kapłański, kościelny; ojciec duchowny», SJPDor: «odnoszący się, należący do duchowieństwa». USJP: «odnoszący się do religii, kościoła, dotyczący ducha, duszy w rozumieniu religijnym»
    • ‍ Tedy rzekł jest pan sędzia, eże Giżyce są duchowno. Małk 119 (po 1400 roku) [SStp]
    • ‍ Zginęło tam duchownych parałatow niemało. MiechGlab 16 1535 [SXVI]
    • ‍ Tych bóg karze, którzy się ojcom duchownym karać nie dopuszczą. Skar. Dz. 322. 1595 [L]
    • ‍ Duchowny człowiék, stánu duchownego. Kn 153 1621-1643 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Osoba duchowna. Sąd duchowny. 1861 [SWil]
    • ‍ Władza duchowna. 1900 [SW]
    • ‍ Wystąpił wówczas [w 1420 r. we Wrocławiu] z krytyką uchwał soboru w Konstancji kupiec Jan Krasa z Pragi, uwięziony i oddany pod sąd duchowny, został uznany za heretyka. Piw. Hist. 107. 1947 [SJPDor]
    • ‍ Duchowe posługi, 2003 [USJP]
  3. «religijny, kultowy» [SStp] SXVI: «dotyczy spraw bożych, duszy, zbawienia; kultu, religii»
    • ‍ Toć jest mazanie Aaronowo i synow jego w obietujących duchownych bożych (haec est unctio Aaron et filiorum eius in ceremoniis Domini) tego dnia, w ktoryż jest je[mu] ustawił Mojżesz, aby w kapłaństwie używali. BZ Lev 7, 35 1455 [SStp]
    • ‍ Cerimoniae, obyczaje duchowne. swiątosci widome. BartBydg 27, 102 1532 [SXVI]
  4. «kapłan, ksiądz, zakonnik w wyznaniach chrześcijańskich» [SXVI] ESXVII-XVIII: «osoba należąca do duchowieństwa; ksiądz, zakonnik», L: «duchowny stan = księża, duchowieństwo», SWil: «jeden ze stanu duchownego, ksiądz», SW: «jeden ze stanu duchownego, ksiądz»
    • ‍ Kápłan od jednego biskupá ma być stáwion| Także i diakon, i drudzy duchowni álbo klerykowie. KromRozm III I3 1553 [SXVI]
    • ‍ Duchownego sądzić u práwá świéckiego (...). Kn 153. 1643 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Duchownego szanuj. 1764 [T]
    • ‍ Jeden brat żołnierzem, a drugi duchownym został. Ld. 1854 [L]
    • ‍ Zostać duchownym. 1861 [SWil]
    • ‍ Zostać duchownym. 1861 [SWil]
    • ‍ Odwróciwszy się w głąb wagonu... ujrzeli na drugim końcu ławki poważnego duchownego, który pobożnie czytał brewiarz. Prus Lalka II, 169. 1948-1952 [SJPDor]
  5. «bogomyślny» [L] SW: «pobożny, nabożny, świątobliwy»
    • ‍ Stał się z niego wielce duchowny i nabożny kapłan, przykład cnót wielkich. Skar. Dz. 738. 1595 [L]
    • ‍ Stał się z niego wielce duchowny i nabożny kapłan, przykład cnót wszelkich. Skar. 1900 [SW]
  6. «duchowy: posiadający ducha, nawiedzony» [SXVI]
    • ‍ Przyszły dni náwiedzenia, przyszły dni oddánia dozna Izráel sprosnego proroká, szaleńcá i mężá kłamliwego (marg) wł: Mężá duchowego. BudBib Os 9.7 1572 [SXVI]

Zmiany semantyczne

  1. «związany ze stanem duchownym, jemu właściwy» [SStp]
  2. w funkcji rzeczownika «kapłan, ksiądz, zakonnik w wyznaniach chrześcijańskich»
  1. «dotyczący duszy, ducha, im właściwy, mistyczny» [SStp]
  2. «religijny, kultowy» [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. przywdziać, oblec suknię duchowną «zostać duchownym» [SJPDor]

Połączenia wyrazowe

  1. ciało (Pana Chrystusowe) duchowne «mistyczne Ciało Chrystusa» [SXVI]
  2. członki duchowne «wierni w Kościele chrześcijańskim» [SXVI]
  3. ćwiczenie duchowne [ESXVII-XVIII]
  4. dobra duchowne [SXVI]
  5. duchowe dziecko «człowiek, na którego poglądy decydujący wpływ wywarła dana jednostka lub zbiorowość» [SJPDor]
  6. duchowna łaska, miłość [SXVI]
  7. duchowna siostra, matka [ESXVII-XVIII]
  8. duchowna społeczność [SXVI]
  9. duchowne pożywanie, wieczerzanie «raj» [SXVI]
  10. duchowne skarby [SXVI]
  11. duchowni rodzice «chrzestni rodzice» [SXVI]
  12. duchowny chwalca, chwała, służba (boża) [SXVI]
  13. duchowny kmotr, ociec, duchowna mać «ojciec chrzestny, matka chrzestna» [SStp]
  14. duchowny rozum, wykład «interpretacja ukazująca skryte znaczenie Biblii» [SStp]
  15. duchowny zakon [SXVI]
  16. duchowny związek, małżeństwo [SXVI]
  17. duchowy ojciec «wychowawca, mistrz» lub «inicjator, patron jakiegoś przedsięwzięcia» [USJP]
  18. duchowy przywódca, przewodnik, wódz «o kimś wywierającym decydujący wpływ moralny i etyczny lub intelektualny na jakąś jednostkę lub zbiorowość» [SJPDor]
  19. duchowy przywódca, wódz «osoba wywierająca decydujący wpływ moralny lub intelektualny na jakąś jednostkę lub zbiorowość, kierująca kimś» [USJP]
  20. królestwo duchowne [SXVI]
  21. moc duchowna [SXVI]
  22. nauk. kultura duchowa «ogół dzieł naukowych, literackich i dzieł sztuki tworzących dorobek ludzkości w danym okresie historycznym» [USJP]
  23. obrok duchowny «wiatyk» [SXVI]
  24. ofiara duchowna [SXVI]
  25. ojciec duchowny «sposób tytułowania księży lub spowiedników» [SXVI]
  26. ojciec duchowny «spowiednik» [USJP]
  27. po duchownemu «jak księża» [SW]
  28. pokarm duchowny «w tym o Eucharystii, o słowie Bożym» [SXVI]
  29. pokarm duchowy, podn. strawa duchowa, pokarm dla ducha «to, co zaspokaja potrzeby intelektualne i kulturalne, np. literatura, muzyka, teatr» [USJP]
  30. portret duchowy, psychologiczny «opis czyjegoś charakteru, umysłu» [USJP]
  31. rel. osoba duchowna «osoba należąca do duchowieństwa; ksiądz, zakonnik» [USJP]
  32. rzecz duchowna [SXVI]
  33. suknia, sukienka, szata duchowna «sutanna, habit zakonny (przenośnie o stanie duchownym)» [SJPDor]
  34. władza duchowna [USJP]
  35. żywot duchowny [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Karolina Jaworowska, Zespół -