cześć

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -i- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

1. Język praindoeuropejski
2. pie.
   *(s)kᵘ̯it-
3. od rdzenia pie.
   *(s)kᵘ̯ei̯t- [SEJPBo]

1. Język prasłowiański
2. psł.
   *čьstь (< *čьt-tь)
3. od psł.
   *čisti

1. Języki słowiańskie
2. czes.
   čest
3. dłuż.
   cesć
4. kasz.
   česc
5. głuż.
   česć
6. słc.
   česť
7. błr. dial.
   čès'c'
8. błr. dial.
   česc'
9. ros.
   čest'
10. ukr.
    čest
11. strus.
    čьstь
12. scs.
    čьstь
13. bułg.
    čest
14. mac.
    čest
15. sch.
    čȃst
16. słoweń.
    čȃst

1. Inne języki indoeuropejskie
2. łot.
   šķist
3. sans.
   cítti-
4. awest.
   čisti-

Ewolucja formalna

1. pie. *(s)kᵘ̯it-
2. psł. 1 *čьt-tь
3. psł. 2 *čьstь
4. stpol. č'ĕść
5. śrpol. čeść

Znaczenia i przykłady użycia

1. «cześć, dobre imię, honor, bona fama, nomen» [SStp] SXVI: «dobre imię, honor, godność osobista»; ESXVII-XVIII: «dobre imię, honor»; L: «cześć, którą kto ma u drugich, dobre imię, honor»; SWil: «honor, uszanowanie, czczenie, poważenie, dobre imię»; SW w jednym znaczeniu: «honor, dobre imię, sława, opinia, reputacja; chwała»; SJPDor: «honor, dobre imię, godność osobista»; USJP: «honor, dobre imię, godność osobista»
   • ‍ Gospodzin w Syjon wieliki... a cześć krolowa sąd miłuje (honor regis iudicium diligit). Fl 98, 3, sim. Puł. (przed 1400 rokiem) [SStp]
   • ‍ Lubości są rzeczy zawsze przemienne, ale cześć ta wiecznie trwa. BielŻyw. 19 1535 [SXVI]
   • ‍ Cześć znaczy imię między ludźmi dobre. Petr. Et. 307. 1618 [L]
   • ‍ Przeciwko komu kolwiek uczynione [...] Są [spiski] Czci i Honorowi Szkodzić niemają. PasPam 211v 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
   • ‍ Sąd winnego karać, niewinnemu cześć wrócić winien. Gol. Wym. 228 1808 [SJPDor]
   • ‍ Jemu należy cała cześć ze zwycięstwa. 1861 [SWil]
   • ‍ Chcę tarczą być twojej cześci. Kon. 1900 [SW]
   • ‍ Zacisnąłem pięści szykując się do odparcia ataku zgrai łobuzów, szczeniaków, uwłaczających czci wuja. Kłos. Wiosna 72 1953 [SJPDor]
2. «chwała, sława, rozgłos, gloria, laus» [SStp] SXVI: «sława, rozgłos»; L: «cześć, sława, chwała»
   • ‍ Cso jest człowiek, iż ji pomnisz...? sławą i czcią koronował jeś ji. Fl 8, 6, sim. Puł. (przed 1400 rokiem) [SStp]
   • ‍ Drugi rzekł [po śmierci Aleksandra], o mężu czci przewielkiej, jakoś wnet jako ptak połapion. BielŻyw 164 1535 [SXVI]
   • ‍ W bitwie ludzie czci dostawają. Gom. Dw. 18. 1807 [L]
3. «cnota, dobre obyczaje, virtus, disciplina» [SStp] W SXVI znaczenie «cnota» wyodrębnione pod znaczeniem: «dobre imię, honor, godność osobista»
   • ‍ Ale grzesznemu rzekł Bog: ... Ty zaprawdę nienaźrzał jeś czci (odisti disciplinam, Puł: nauki) i porzucił jeś mołwy moje zasię. Fl 49, 18. (przed 1400 rokiem) [SStp]
   • ‍ Jako zasię leniwi, nieumiejętni, nieustawiczni, a płochej myśli ludzie, ktorych żadna cześć do sławy nie pobudza [quod nullum stimulat gloriae decus], nie mogą być ochotni, ani pożyteczni. ModrzBaz 116, KochFrag 45 1577 [SXVI]
4. «siła, moc, virtus ac fortitudo» [SStp] SXVI: «wielkość, moc, wspaniałość»
   • ‍ Głos boży we czci (vox domini in virtute, Puł: w mocy). Fl 28, 4. (przed 1400 rokiem) [SStp]
   • ‍ Powaga przed nim oblicznie, I cześć stoi ustawicznie [Confessio et pulchritudo in conspectu eius Ps 95/6] KochPs 144 1579 [SXVI]
5. «szacunek, uszanowanie, reverentia, pietas, honor, cultus» [SStp] SXVI: «uszanowanie, poważanie, uznanie; podziw»; ESXVII-XVIII: «hołd, uwielbienie»; L: «honor, uszanowanie, czczenie, poważenie; także: cześć którą mamy dla drugich, uszanowanie, poważanie ich»; SW: «szacunek, poważanie, uszanowanie, poszanowanie, czczenie, uwielbienie; okazywanie szacunku, uczczenie, kłanianie się»; SJPDor: «szacunek, poważanie, poszanowanie, uznanie; kult, uwielbienie»; USJP: «szacunek, poważanie, poszanowanie, uznanie»
   • ‍ Mnodzy za to nics nie dbają, iż jim o czci powiedają. Słota w. 64. 1400 [SStp]
   • ‍ Co się przed nimi kłaniają, Z bojaźni mnodzy działają [...]. Wiedząc, chocia tako mocni, A wszakoz czci niedostojni. BielRozm 18 1587 [SXVI]
   • ‍ Prawdziwa cześć jest poszanowanie ludziom dla cnoty powinne na znak zapłaty. Petr.Pol.60 1605 [L]
   • ‍ Tak się musiało stać jako się Bogu podobało nie jako ludziom niech jemu będzie wieczna cześć i chwała. PasPam 225v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
   • ‍ Łotr bez czci i wiary. 1900 [SW]
   • ‍ Stał z kapeluszem w ręku, ze spuszczonymi oczyma i głową schyloną na piersi, w postawie pełnej czci i uszanowania. Sienk. Pot. VI, 9. 1949-1951 [SJPDor]
6. «godność, zaszczyt, dignitas, honor» [SStp] SXVI: «wysoka pozycja społeczna, zaszczyty przywiązane do stanowiska, ambicja»; L: «godność, dostojeństwo; czci pragnienie, ambicja»; SW: «godność, dostojeństwo, zaszczyt» (znaczenie staropolskie)
   • ‍ Wielika cześć magna enim dignitas est esse episcopum. Gn gl. 105a. 1400 (przed rokiem) [SStp]
   • ‍ A krolewie ich miłość, lepiej zawżdy rozumieją kto się na takie czci [tj. biskupstwa] godzi niż kto inny, MetrKor 31/620v 1511-1540 [SXVI]
   • ‍ Królestwo ojcu wydrzeć chciał, zajuszony czci pragnieniem, łakomstwem. Sk. Dz. 787. 1579 - około [L]
   • ‍ Czci i bogactwa mu obiecywał. Skar. 1579 - około [SW]
7. «ozdoba, chluba, decus atque laus» [SStp] SXVI: «przedmiot chluby»
   • ‍ Mnieszy Jakubie... i Jakubie Więcszy..., Panny Maryjej siestrzeni..., o czci wielka rodu! MW 53b. 1475 [SStp]
   • ‍ Nie jest ci to cześć książęciu potracić z obu stron ludzi tak wiele dla jednego albo dwu. BielŻyw 159 1535 [SXVI]
8. «stan, conditio» [SStp] SXVI: «stan»
   • ‍ Znamionujemy kako żądając, aby poddani naszy..., ktoregokoli stadła byliby i czci (cuiuscumque status vel conditionis existant), czestnie żyli. Sul 6. 1449 [SStp]
   • ‍ Ludzie takowi są [...] wysokiej czci i stanu wysokiego. FalZioł V 51 1534 [SXVI]
9. «uczta, biesiada, convivium» [SStp] SXVI: «uszanowanie, poważanie, uznanie; podziw; uczta, poczęstunek, okazałe przyjęcie, uroczyste podejmowanie gościa»; L: «cześć, uczta, biesiada, bankiet na czyję cześć»; SWil: «uczta, biesiada, bankiet na czyję cześć»; SW: «poczęstunek, uczta, biesiada, bankiet» (znaczenie staropolskie)
   • ‍ U wody się poczyna cześć, drzewiej niż gdy siędą jeść, tedy ją na ręce dają. Słota w. 56. 1400 [SStp]
   • ‍ Na nich uczyniwszy cześć, dostatkiem ich czestował. Biel. Kr. 107. 1564 [L]
   • ‍ Bo tam wszytka cześć była mleko z świnią nogą. KochFr 99 1584 [SXVI]
   • ‍ Mieszczanin jeden Krakowski prosił cesarza i królów na cześć do siebie w dom i obficie ich uczestował. Gwagn. 64. 1807 [L]
   • ‍ Mieszczanin jeden Krakowski prosił Cesarza i Królów na cześć do siebie w dom i obficie ich uczęstował. 1861 [SWil]
10. «cześć religijna, uwielbienie, kult» [SXVI] ESXVII-XVIII: «hołd, uwielbienie», L: «cześć boska»; USJP: rel. «kult, uwielbienie»
    • ‍ A ci ktorzy w tym żywocie czci swojej do kościoła Bożego nie przynoszą, tedy i ná on czás nie przynoszą gdy się chwała jego okaże. BibRadz II 143c marg 1563 [SXVI]
    • ‍ Gdy Páná nászego cześć Pogánie i inni niewierni gubią. SkarKaz 244b 1595 [L]
    • ‍ Tak się musiało stać jako się Bogu podobało nie jako Ludziom Niech jemu będzie wieczna część i Chwała. PasPam 225v 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Ucałować ze czcią medalik, obrazek. 2003 [USJP]
11. «uczciwość, poczucie honoru, zacność» [SW]
    • ‍ Łotr bez czci i wiary. 1900 [SW]
12. «rodzaj pozdrowienia używanego najczęściej w wojsku lub poufale w stosunku do kolegów lub towarzyszy itp.: czołem, witaj, bądź zdrów» [SJPDor]
    • ‍ No to cześć! Ja idę już. Braun Lewanty 43 1952 [SJPDor]
13. «wielmożność jako tytuł» [SW] SJPDor: daw. «tytuł grzecznościowy»
    • ‍ Wasza cześć. Syrok. 1900 [SW]
    • ‍ Kawałka chleba na starość nie ma, chyba nas wasza cześć przytuli i na powrót do służby przyjmie. Sienk. Pot. III, 26. 1949-1951 [SJPDor]

Zmiany semantyczne

1. «szacunek, uszanowanie» [SStp]
2. «cześć religijna, uwielbienie, kult» [SXVI]

Związki frazeologiczne

1. być we czci [SWil]
2. cześć mieć «być wielbionym» [SXVI]
3. odbierać cześć «odbierać, przyjmować widome oznaki szacunku, poważania, uwielbienia, kultu» [SJPDor]
4. oddawać cześć «oddawać, składać hołd, czcić» [SJPDor]
5. odsądzić (odsądzać) kogo od czci i wiary «pozbawić kogo szacunku, poważania, majątku, odebrac dobrą opinię, sławę» [SJPDor]
6. pod utratą czci, pod czcią (daw.) «pod groźbą utraty czci, honoru, praw obywatelskich; poręczając honorem» [SJPDor]
7. pozbawić kogoś czci «uznać kogoś za pozbawionego zasad moralnych» [USJP]
8. przyjąć do czci [ESXVII-XVIII]
9. przywrócić kogo do czci «wrócić komu dobrą opinię, szacunek, poważanie wycofując krzywdzące posądzenia, oskarżenia itp., zrehabilitować kogo» [SJPDor]
10. sprzedać swoje sumienie, swoją duszę, cześć itp. «pójść na czyjeś usługi, podporządkować się komuś całkowicie dla zysku, wbrew swemu sumieniu» [USJP]

Połączenia wyrazowe

1. czci pragnienie «ambicja» [SWil]
2. cześć bałwochwalska [ESXVII-XVIII]
3. cześć boska [ESXVII-XVIII]
4. cześć boża [ESXVII-XVIII]
5. cześć czynić «oddawać chwałę» [SStp]
6. cześć wyrządzać [SXVI]
7. ku czci kogo, czego, czyjej [SXVI]
8. na cześć kogoś, czegoś, ku czci kogoś, czegoś «dla uczczenia kogoś albo czegoś, dla okazania szacunku, uznania, pamięci» [USJP]
9. na część «dla uczczenia» [ESXVII-XVIII]
10. ostatnia cześć «pogrzeb» [SXVI]
11. wieczna cześć [SXVI]
12. włożyć cześć «okazywać szacunek, honorem reddere» [SStp]
13. żądać czci «być ambitnym» [SStp]

Przysłowia

1. Cześć przyrodzenia nie mieni. [SXVI]

Wyrazy pokrewne

• czcienie [SStp]
• czcić || ćcić [SStp]
• czesno «uczciwie» [SStp]
• czesność || czestność «cnotliwość» [SStp]
• czesny || czestny [SStp]
• czestka || czostka [SXVI]
• czestnie [SStp]
• czestnik || cześnik [SStp]
• czestowanie (częstowanie) [SStp]
• czestować || częstować [SStp]
• cześciwy [SXVI]
• cześcić [SWil]
• niecześciwy [SXVI]
• niecześć [SXVI]
• uczciwie || ućciwie [SStp]
• uczciwość || ućciwość [SStp]
• uczciwy || ućciwy [SStp]
• uczcić || ućcić || utcić [SStp]
• uczczenie [SStp]
• uczczony [SStp]
• uczliwość || ucztliwość [SStp]
• uczta [SStp]

Powiązane hasła

• Zobacz także: chwała sława moc

Autorzy: Izabela Grygo, Ewelina Kwapień