moc

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -i- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *magʰ-ti- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *magʰ- [IEW]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *mogtь
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    moc
  3. słc.
    moc
  4. ros.
    moč
  5. scs.
    moštь
  6. bułg.
    mošt
  7. sch.
    mȏć
  8. słoweń.
    mọ̑č
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. ang.
    might
  3. hol.
    macht
  4. niem.
    macht
  5. goc.
    mahts

Ewolucja formalna

  1. pie. *magʰ-ti-
  2. psł. 1 *mogtь
  3. psł. 2 *moktь
  4. zach.słow. *mocь
  5. stpol. mŏc'
  6. śrpol. moc || móc

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «siła fizyczna i duchowa, właściwości zapewniające przeprowadzenie swej woli, potęga, vis, vires animi et corporis, robur, potentia» [SStp] SXVI: «siła, tj. możliwość jednostki stawienia oporu lub pokonania go (o istotach żywych)», ESXVII-XVIII: «siła», L: «mocność, siła, dużość», SWil: «zdolność mocnego działania i stawiania oporu skutkiem jakiej siły; mocnośc, dużość, siła; fig. wytrwałość, hart, siła, potęga», SW: «siła, krzepkość; potęga; stpol. władza duszy, dzielność, energia, hart», SJPDor: «(wielka, znaczna) energia fizyczna lub duchowa», USJP: «siła psychiczna lub fizyczna»
    • ‍ Pwacie w moc Boga waszego Kśw. ar 3 (około poł. XIV w.) [SStp]
    • ‍ błogosłáwiony to człek ktory [...] nie przeciwi sie tem ktorzy sie kocháją w omylnych mocach swoich. RejPs 60v 1541 [SXVI]
    • ‍ Słabemu dasz [Boże] moc. PasPam 109v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Żal, gniew, smutek doda mocy siła, Srogiego raczej męża zniewol układnością. Bardz. Tr. 542 1696 [L]
    • ‍ Moc ciała. 1861 [SWil]
    • ‍ Wielką ma moc w ręku. Troc. 1902 [SW]
    • ‍ Wykrzyknął tylko kilka gardłowych dźwięków. Ale wykrzyknął je z taką mocą, że zabrzmiało to jak uderzenie piorunu. Brand. M. Dom 128 1953 [SJPDor]
    • ‍ Wiara dodaje ludziom mocy. 2003 [USJP]
  2. «zdolność wywierania wpływu, wywoływania skutków, działanie, wpływ, potestas, numen, virtus, opera, facultas» [SStp] SXVI: «właściwość oddziaływania na świat fizyczny, wydarzenia lub uczucia ludzkie», SWil: «własność, działanie», SW: przen. «wpływ; własność, działanie, skuteczność», SJPDor: «zdolność oddziaływania, wywierania wpływu, wywoływania skutków; w niektórych użyciach: możność, zdolność», USJP: «zdolność oddziaływania, wywierania wpływu, wywoływania skutków; siła»
    • ‍ Tako więc natychmiast mocą tych to bożych słow Święty Jan jestci się on był rodzonym synem panny Maryje uczynił. Gn 181a. (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ O Wodkach z zioł rozmaitych. I o mocy jich. FalZioł +5 1534 [SXVI]
    • ‍ Ziele to ma moc gojącą. 1861 [SWil]
    • ‍ Moc nałogu. Mick. 1902 [SW]
    • ‍ Skuteczność zaklęć wynikała w dużej mierze z przyczyn psychologicznych - wszyscy bowiem wierzyliśmy w ich moc. Fiedl. A. Biz. 33 1953 [SJPDor]
    • ‍ Kamieniom przypisywano magiczną moc. 2003 [USJP]
  3. «siła sprzeczna z prawem, przemoc, gwałt, vis, iniuria, legis violatio» [SStp] L: «przemoc, gwałt», SW: stpol. «przewaga»
    • ‍ Toma nie uczynił mocy nad Chroślą... pirwej, niż sie <w>więzował. Pozn nr 239. 1389 [SStp]
    • ‍ Tatarowie bacząc moc na się, sprawili się wszyscy w jeden uf. Biel. 468 1764 [L]
    • ‍ Tatarowie, bacząc moc na się, sprawili się wszyscy w jeden uf. Biel. M. 1902 [SW]
  4. «siła związana z urzędem, uprawnieniami, władza, zwierzchnictwo, potestas, imperium, auctoritas, arbitrium» [SStp] SXVI: «władza, tj. sytuacja (określona przez prawo lub nie), gdy ktoś może rozkazywać i musi znajdować posłuch lub może stosować przemoc», ESXVII-XVIII: «władza, panowanie», L: «władza», SWil: «władza», SW: «władza», SJPDor: «władza, władanie, panowanie; uprawnienie, prawo do czego (dawniej też: pełnomocnictwo); prawomocność, ważność»
    • ‍ Poczęchą się modlić, iżby je Bog zbawił ot mocy krola pogańskiego. BZ II Par 32, 15 1455 [SStp]
    • ‍ aby tą drogą [...] moc i bogactwa swoie rozmnożyli MurzNT 108v 1551 [SXVI]
    • ‍ Kto by przeciwko pomienionym lubo wszystkim in Genere, lubo kozdemu w osobności chciał co szkodliwego moliri że tego nie dopusciemy [warunkujemy]. PasPam 211v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Mam do cesarza daną moc na śmierć i na żywot. Sk. Żyw. 2, 357 1780 [L]
    • ‍ Nadać czemu moc obowiązującą. 1861 [SWil]
    • ‍ Mieć moc nad kim. 1902 [SW]
    • ‍ [Bojarowie] nie mieli mocy rozporządzania posiadłościami, nie mogli bez zezwolenia władzy zwierzchniej żenić się, wydawać córek za mąż itp. Smol. W. Dzieje 83 1921 [SJPDor]
  5. «prawomocność, iuris auctoritas, firmitas, id quod legitimum est, legibus concessum est» [SStp] SXVI: «prawomocność, obowiązywalność, ważność prawna dokumentu, wypowiedzi lub urzędu», USJP: praw. «prawomocność, ważność jakiegoś dokumentu lub decyzji»
    • ‍ Pirwsze zdanie w swej mocy ma stać. Dział 27 1460-70 [SStp]
    • ‍ Spráwy ludzkié [...] od żadnégo nie máją w mocy swéj być zwątloné: któré gruntowna władza Przełożonych Książąt utwiérdziła. SarnStat 885 1594 [SXVI]
    • ‍ Ustawa nie ma jeszcze mocy prawnej. 2003 [USJP]
  6. «prawo do czegoś, uprawnienie, pozwolenie, ius atque potestas, copia, licentia» [SStp] SXVI: «upoważnienie, pełnomocnictwo; zlecenie, zezwolenie, oddanie do decyzji»
    • ‍ Jako jeśm zapowiedział pana Mikoszewą mocą Wociechowi..., by jego rolej nie orał. Pozn nr 463 1400 [SStp]
    • ‍ [kardynałowie] dáli mu płaszcz Papieski z tą mocą, ná ktorego ji wdziejesz, tego przyjmiemy zá Papieżá. BielKron 188 1564 [SXVI]
  7. «środki materialne, zasoby, majątek, opes, copiae, facultates» [SStp]
    • ‍ Toć miłosierdzie jest cudzej biady żałowanie i wzmożenie pod<ł>ug mocy. R XXII 240. (około 1450 roku) [SStp]
  8. «siła zorganizowana, siła bojowa, wojsko, copia, exercitus, milites» [SStp] SXVI: «siła zbiorowości, zwłaszcza militarna i państwowa; potęga», SW: «wojsko silne, liczne»
    • ‍ Gospodzin mocy (Puł: mocny), on jest krol sławy (dominus virtutum ipse est rex gloriae). Fl 23, 10. (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Zgromadzili sie są nieprzyjaciele moji, á chełpią sie w mocy swej. TarDuch A2 1533 [SXVI]
    • ‍ Z taką mocą do Węgier przyciągnął, iż nigdy z więtszą. Orzech. 1902 [SW]
  9. «ilość, najczęściej wielka i liczona na sztuki» [SXVI] SWil: posp. «wiele, mnóstwo», SW: «wielka ilość, mnóstwo, mnogość, masa», SJPDor: «wielka liczba, mnóstwo, masa; bardzo dużo», USJP: «zaimek liczebny nieokreślony oznaczający wielką ilość czegoś lub kogoś; bardzo dużo, mnóstwo»
    • ‍ moc wod wzbierze po wszytkich polách BibRadz 4.Esdr 15/40 1563 [SXVI]
    • ‍ To moc pieniędzy. 1861 [SWil]
    • ‍ W porażce bitnych żołnierzy moc stracili. Stryjk. 1902 [SW]
    • ‍ Wszędzie kręciło się moc ludzi. Fiedl. A. Biz. 106 1953 [SJPDor]
    • ‍ Przesyłam moc serdecznych pozdrowień z okazji urodzin. 2003 [USJP]
  10. «siła ożywiająca: kierująca procesami organicznymi, powodująca powstawanie i wzrost organizmów żywych, poruszająca rzeki i ciała niebieskie» [SXVI]
    • ‍ Wino białe [...] Duchy żywiołne posila, i jich moc do wszytkich członkow przywraca. FalZioł I 156b 1534 [SXVI]
  11. «siła zjawisk fizycznych» [SXVI] USJP: «energia lub siła, którą wyzwala jakieś urządzenie lub zjawisko»
    • ‍ Ty miły panie panujesz mocy morskiej, á ty uśmierzasz moc wełny jego. WróbŻołt 88/10 1539 [SXVI]
    • ‍ Nasiliła się moc wiatru. 2003 [USJP]
  12. «zdrowie organu i jego dobre funkcjonowanie» [SXVI]
    • ‍ moc członkow przez takowe prácowánie potwierdzona bywa. KwiatKsiąż P2 1564 [SXVI]
  13. «wytrzymałość na działanie niszczące; twardość (o przedmiotach materialnych)» [SXVI] L: «stałość, niełacność odmianom», SWil: «trwałość», SW: «trwałość, mocność, wytrzymałość», SJPDor: «trwałość, wytrzymałość», USJP: techn. «trwałość i wytrzymałość materiału»
    • ‍ Natura jego [żelaza] twarda gęsta, [...] wszytki rzeczy: mocą swoją zwyciąża. FalZioł IV 53b 1534 [SXVI]
    • ‍ Wieża była tej mocy, że dobyć jej nie możno. Ld. 1809 [L]
    • ‍ Moc skóry, sukna, płótna, sznurka. 1861 [SWil]
    • ‍ Wieża była tej mocy, że dobyć jej nie możono. L. 1902 [SW]
    • ‍ Moc papieru mierzy się długością taśmy, przerywającej się pod wpływem własnego ciężaru. Kryń. J. Towarozn. II, 182 1951 [SJPDor]
    • ‍ Moc tkaniny, tworzywa, nawierzchni betonowej. 2003 [USJP]
  14. «właściwość, cechy» [SXVI]
    • ‍ Lecz postáć sługi jest náturá człowiecza, á nie moc ábo spráwá jáka. WujNT 687. 1593 [SXVI]
  15. «możliwość, tj. posiadanie warunków do jakiegoś działania; facultas, manus, potestas» [SXVI] SWil: «możność», SW: «możność»
    • ‍ gdy oni [ludzie] co ná swej mocy zásadzáją iż im to wszytko nie idzie ták jákoby oni chcieli. LubPs I marg. 1558 [SXVI]
    • ‍ To nie jest w mojej mocy. 1861 [SWil]
    • ‍ To nie jest w mojej mocy. 1902 [SW]
  16. «intensywność, nasilenie» [SXVI] SWil: «dzielność, essencjonalność», SW: «tęgość, esencjonalność», SJPDor: «intensywność, esencjonalność, stopień stężenia czego», USJP: spoż. chem. «stopień stężenia czegoś; esencjonalność»
    • ‍ Ktoż ma znáć moc gniewu twego. LubPs T6v 1558 [SXVI]
    • ‍ Moc trucizny, lekarstwa. 1861 [SWil]
    • ‍ Moc wina, spirytusu. 1902 [SW]
    • ‍ Kwas siarkowy należy do kwasów średniej mocy. Fir. Chem. 154 1950 [SJPDor]
    • ‍ Wino leżakując nabiera mocy. 2003 [USJP]
  17. «istotny sens, treść, znaczenie» [SXVI] SW: «siła (obowiązująca), wartość, znaczenie, walor»
    • ‍ moc Ewánjeliej i wiáry zowie [Paweł św.] duchem wolności i przysposobienia. GrzegŚm 55 1568 [SXVI]
    • ‍ Nadać czemu moc obowiązującą. 1902 [SW]
  18. «twierdza» [SXVI]
    • ‍ Stań sie pokoj w mocy twej, á bądź obfitość na wieżach twoich. WróblŻołt 121/7 1539 [SXVI]
  19. «wszechmoc boska, możliwość sprawienia wszystkiego, zwłaszcza tego, co jest sprzeczne z naturalnym porządkiem; też stosunek do człowieka i wszystkiego, co stworzone: władza, opieka; fortitudo, potentia, virtus» [SXVI]
    • ‍ Raczy wzbudzić moc twoję miły panie á przjdź już aby nas raczył zbawić. WróbŻołt 79/3 1539 [SXVI]
  20. «część wszechmocy boskiej udzielona Kościołowi i jego przedstawicielom oraz przedmiotom i czynnościom kultowym (też w odniesieniu do religii żydowskiej Starego Testamentu); część wszechmocy boskiej udzielona świętym i wybranym bożym, zwłaszcza możność czynienia cudów» [SXVI]
    • ‍ w tych kapłaniech też jest moc pożyczona od papieża świętego PatKaz III 140 1525 [SXVI]
  21. «cud» [SXVI]
    • ‍ wszystko zgromadzenié uczniów, poczęło weseląc się chwalić boga wielkim głosem za wszystki cuda (marg) mocy (–) ktoré widzieli MurzNT Luc 19/37 1551 [SXVI]
  22. «mech. opór, z jakim ciało opiera się rozdziałowi swoich cząstek» [SWil]
  23. «fig. wrażenie» [SWil] SW: przen. «dosadność, dobitność, wyrazistość, ekspresja»
    • ‍ Mocą śpiewu, muzyki rozczulać kogo. 1861 [SWil]
    • ‍ Moc słowa, wyrażenia. 1902 [SW]
  24. «w lm. mocarstwa, potęgi» [SW] L: mocy, mocarstwa
    • ‍ Racz Boże powietrzne mocy powściągać, i wszystkie przeszkody i uciski od ludzi oddalać. Wys. Aloj. 481 1609 [L]
    • ‍ Ty, ziemio, i wy, rzeki i mocy podziemne, bądźcie świadki tych umów. 1902 [SW]
  25. «fiz. stosunek ilości wykonanej pracy do czasu jej trwania» [SJPDor] USJP: fiz. «praca wykonana w jednostce czasu»
    • ‍ Silnik wykonujący w czasie jednej sekundy dwa razy większą pracę niż drugi silnik w tym samym czasie, daje moc dwa razy większą. Zamł. Mech. 196 1947 [SJPDor]
    • ‍ Moc reaktora. 2003 [USJP]
  26. «urz. możliwości produkcyjne zakładu» [USJP]
    • ‍ Wolne moce produkcyjne przedsiębiorstwa można wykorzystać w inny sposób. 2003 [USJP]

Zmiany semantyczne

  1. «siła fizyczna i duchowa, właściwości zapewniające przeprowadzenie swej woli, potęga» [SStp]
  2. «zdolność oddziaływania, wywierania wpływu» [SStp]
  1. «zdolność oddziaływania, wywierania wpływu» [SStp]
  2. «siła sprzeczna z prawem, przemoc, gwałt» [SStp]
  1. «zdolność oddziaływania, wywierania wpływu» [SStp]
  2. «siła związana z urzędem, uprawnieniami, władza, zwierzchnictwo» [SStp]
  3. «prawo do czegoś, uprawnienie, pozwolenie» [SStp]
  4. «prawomocność, ważność jakiegoś dokumentu lub decyzji» [SStp]
  1. «siła fizyczna i duchowa, właściwości zapewniające przeprowadzenie swej woli, potęga» [SStp]
  2. «siła zorganizowana, siła bojowa, wojsko» [SStp]
  3. «ilość, najczęściej wielka i liczona na sztuki» [SXVI]
  1. «siła fizyczna i duchowa, właściwości zapewniające przeprowadzenie swej woli, potęga» [SStp]
  2. «siła zjawisk fizycznych» [SXVI]
  3. fiz. «stosunek ilości wykonanej pracy do czasu jej trwania» [SJPDor]

Związki frazeologiczne

  1. brać moc «brać górę, mocnić się, wzbijać się» [SW, L]
  2. brać, wziąć moc «stawać się silnym» [SXVI]
  3. coś jest w czyjej mocy; zrobić, co jest, leży w czyjej mocy «coś jest dla kogo możliwe do wykonania, jest w zakresie jego możliwości, kompetencji; zrobić tyle, ile można, ile kto może zrobić, ile pozwalają siły, zdolności» [SJPDor]
  4. coś jest, leży w czyjejś mocy «coś jest dla kogoś możliwe do wykonania, mieści się w zakresie jego możliwości, kompetencji» [USJP]
  5. dać w moc «dać we władanie, pod komendę» [SXVI]
  6. dobre, złe moce «książk. w wierzeniach religijnych: tajemne siły, które są przyczyną niezwykłych zjawisk pozytywnych lub negatywnych» [USJP]
  7. ile mocy «z całych sił» [SXVI]
  8. ktoś zrobił wszystko, co było w jego mocy «coś jest dla kogoś możliwe do wykonania, mieści się w zakresie jego możliwości» [SW]
  9. ktoś zrobił, uczynił (wszystko), co w jego mocy, co w ludzkiej mocy «ktoś zrobił, tyle, ile mógł, ktoś wyczerpał wszystkie swoje możliwości» [USJP]
  10. mieć moc «być silnym» [SXVI]
  11. mieć moc nad sobą «przestarz. umieć się opanować, przezwyciężyć co » [SJPDor]
  12. moc niebios, niebieska «niebo, system fizyczny nieba, caelum» [SStp]
  13. moce niebieskie «w wierzeniach religijnych: siły nadprzyrodzone; święci, aniołowie» [SJPDor]
  14. mocy (niebieskie), anjelskie mocy «aniołowie, angeli» [SStp]
  15. mocy piekielne «złe duchy, diabły, diaboli» [SStp]
  16. mocy piekielne «duchy» [SW]
  17. na mocy czego, mocą czego «w myśl czego, na zasadzie czego, na podstawie czego» [SJPDor]
  18. na mocy czegoś «na podstawie, na zasadzie czegoś» [SW]
  19. na mocy, z mocy czegoś «na podstawie czegoś» [USJP]
  20. nieczysty duch, nieczysta siła, moc nieczysta «książk. według niektórych wierzeń: diabeł, szatan» [USJP]
  21. pod mocą [czyją] «zgodnie z ustawą» [SXVI]
  22. robić coś o własnej mocy «robić coś bez niczyjej pomocy, samodzielnie» [SW, SJPDor]
  23. robić coś z całej mocy «wkładać w coś całą energię, wszystkie siły» [USJP]
  24. stać, chodzić o swej mocy «bez cudzej pomocy» [SW]
  25. złe, piekielne, nieczyste itp. moce «w wierzeniach religijnych: złe duchy, diabły» [SJPDor]

Połączenia wyrazowe

  1. brzydka a. szpetna moc «stpol. straszydło, potwór, monstrum» [SW]
  2. dziewięć mocy «bot. przetacznik» [SW]
  3. moc a. zdolność przerobowa «urz. zdolność zakładu, instytucji do uzyskania określonej ilości produktów w planowanym czasie» [USJP]
  4. moc charakteru «silny charakter» [SW]
  5. moc czartowska, czarta [SXVI]
  6. moc diabelska, diabła [SXVI]
  7. moc elektryczna «fiz. energia elektryczna przypadająca na jednostkę czasu» [USJP]
  8. moc i władza «łac. virtus et thronus» [SXVI]
  9. moc klingi «fecht. część jej między słabizną i rękojeścią» [SW]
  10. moc prawna «a) obowiązywanie aktu prawnego b) ważność aktu regulującego konkretny stosunek prawny, polegająca na tym, że pociąga on za sobą określone skutki prawne» [SW]
  11. moc produkcyjna «potencjalna możliwość wytwórcza, możność wyprodukowania czego; w lm. warunki umożliwiające wytwórczość» [SJPDor]
  12. moc przerobowa «zdolność do wykonania określonych zadań produkcyjnych w danym czasie» [SW]
  13. moc słów «słowa, które są przekonujące» [SW]
  14. moc szatańska, szatana «łac. potestas satanae» [SXVI]
  15. moc wsteczna ustawy, przepisu itp. «praw. zastosowanie ustawy, przepisu itp. do sytuacji, które miały miejsce przed wejściem w życie danej normy prawnej» [USJP]
  16. moc wyjściowa «elektr. moc dostarczana przez urządzenia elektryczne do obwodu wyjściowego» [USJP]
  17. moc zbrojna, wojenna itp. «daw. wojsko, siły zbrojne» [SJPDor]
  18. moc złego ducha [SXVI]
  19. moc życzeń «w znaczeniu; bardzo dużo, mnóstwo» [USJP]
  20. mocą «gwałtem» [L]
  21. mocą [czyją] «działając jako osoba lub instytucja mająca władzę» [SXVI]
  22. na moc «z całej siły, mocno, zupełnie, całkowicie; na głucho» [SJPDor]
  23. pełna moc «pełnomocnictwo, umocowanie, plenipotencja» [L]
  24. pobór mocy «techn. zużycie mocy (mechanicznej, elektrycznej) doprowadzanej do danej maszyny lub innego urządzenia» [USJP]
  25. przez moc, mocą «przestarz. używając siły; przemocą, gwałtem» [SJPDor]
  26. rozporządzenie z mocą ustawy «praw. akt normatywny o randze ustawy wydawany w Polsce przez Radę Ministrów po uprzednim upoważnieniu jej przez sejm» [USJP]
  27. swoją mocą « swojej sile, bez czyjejś pomocy» [ESXVII-XVIII]
  28. w mocy czyjej «pod jego władzą» [L]
  29. w mocy swej zostawować «warować sobie, zastrzegać sobie» [ESXVII-XVIII]
  30. wielka moc, straszna moc «niezliczone mnóstwo» [SWil]
  31. z mocy «mocno, silnie» [ESXVII-XVIII]

Przysłowia

  1. Bowiem wszelka moc, gdy pospołu będzie, silniejsza jest niżli rozdzielona. [SXVI]
  2. Iż gdzie ludzi więcéj, tám moc silniejsza. [SXVI]
  3. Iż moc skupiona i zjednoczona zwykłá być záwżdy mocniejsza, niż rozdzielona. [SXVI]
  4. Mocą gwałtem wypchnąć, wyrzucić ják żábę z wierszé. [ESXVII-XVIII]
  5. Mocą wypchnąć, wyrzucić, jak żabę z wierszy. [L]
  6. Mocy miernie używaj. [L]
  7. Práwá zá mocą idą. [SXVI]
  8. Taką mocą rozgrzesza, jaką sam od drugiego ma. [L]
  9. Wolno do Piekłá, by chciał o połnocy| Otworem stoi tá przeklęta mocy. [ESXVII-XVIII]
  10. Złe mocy działają o północy. [SW]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Klaudia Skonieczna, Zespół -