robota

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -a- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *orbʰo- [SEJPBo]
  3. pie. (laryng.)
    *h₃órbʰos
  4. od rdzenia pie. (laryng.)
    *h₃erbʰ- [EDSIL]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *orbota
  3. od psł.
    *orbiti
  4. od psł.
    *orbъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    robota
  3. dłuż.
    robota
  4. głuż.
    robota
  5. słc.
    robota
  6. ros. dial.
    robóta
  7. ukr.
    robòta
  8. scs.
    rabota/robota
  9. bułg.
    rabota
  10. bułg.
    rábota
  11. sch.
    ràbota
  12. słoweń.
    rabọ̑ta
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. stisl.
    erfiði
  3. niem.
    Arbeit
  4. goc.
    arbaiþs
  5. grec.
    orphanós
  6. łac.
    orbus

Ewolucja formalna

  1. pie. *orbʰo-
  2. psł. *orb-ota
  3. płn.słow. *robota
  4. stpol. rŏbŏtă
  5. śrpol. robota

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «praca, szczególnie fizyczna, zajęcie, działanie, labor, opus» [SStp] SXVI: «praca, zajęcie wymagające wysiłku», L: «robienie, pracowanie, praca; funkcja, obowiązki», SWil: «robienie, pracowanie, praca», SW: «robienie, zajęcie, zatrudnienie, praca, szczególnie fizyczna, pracowanie; praca ściśle określona, podjęta w pewnym celu, w pewnym zakresie, robienie czego», SJPDor: «zespół czynności, akcji podejmowanych w celu wyprodukowania, wykonania, dokonania czego; praca, działanie; pot. (tylko w lp.) zajęcie jako źródło zarobku; zatrudnienie, posada, praca», USJP: «zespół czynności podejmowanych w celu wykonania, wyprodukowania, wytworzenia, dokonania czegoś; praca, działanie, działalność, robienie czegoś; zajęcie, zatrudnienie, praca jako źródło zarobku, zwłaszcza zarobkowa praca fizyczna; posada»
    • ‍ Przysądziliśmy Piotrowi konia na strawie kromie roboty chować dwie niedziele. Dział 30 1465 [SStp]
    • ‍ ále ten niewdźięczny Poseł, á przekażcá, nászych rzeczy wszystkich, to jest, śmierć nie chcąc jemu dłużej folgować, wzięłá go [pisarza] od tej niedokonánej roboty. SienLek 44v. 1564 [SXVI]
    • ‍ Trwała młodź na robote. 1643 [Kn]
    • ‍ Do roboty bóg ręce człekowi sposobi. Niech nie je, kto próżnuje, kto niemi nie robi. Pot. Pocz. 393 1696 [L]
    • ‍ Dać komu robotę. 1861 [SWil]
    • ‍ Dobry czeladnik z niego, zna robotę. 1912 [SW]
    • ‍ Do robót wiejskich od wiosny do jesieni najmowano do Niemiec dziesiątki i setki robotników, przeważnie z Polski. Grusz. An. Od Karpat 140 1958 [SJPDor]
    • ‍ Łatwa, żmudna, niewdzięczna robota. 2003 [USJP]
  2. «to, co zostało zrobione, wyroby, owoc pracy, dzieło, quod confectum est, opus, labor» [SStp] SXVI: «efekt, owoc czyjejś pracy», L: «co się robi, dzieło», SWil: «owoc pracy, płód; ręczny kobiecy wyrób», SW: «okaz roboty, rzecz zrobiona, wyrób, praca, dzieło», SJPDor: «to, co jest robione, co zostało zrobione, co trzeba zrobić; rezultat pracy, dzieło, wyrób», USJP: «to, co jest (zostało, będzie) zrobione, wykonane, zdziałane, załatwione jako rezultat czyjejś pracy, działalności; wyrób, produkt, wytwór, dzieło, zadanie»
    • ‍ Wroć się do domu twego, aby snadź nie umarł w boju, a jiny by człowiek używał jego roboty. BZ Neh 5, 13 1455 [SStp]
    • ‍ Miłosierdzie twoje wszędy powiedáją Pánno Máryja, z robot rąk twoich Bóg będzie błogosláwion. KrowObr 151v 1563 [SXVI]
    • ‍ Staram sie aby znać moję robotę abym płaca zarobił. 1643 [Kn]
    • ‍ W kramach złotnicy śrebrną robotę swoję przedają. Star. Dw. 12 1647 [L]
    • ‍ Podaj mi moję robotę. 1861 [SWil]
    • ‍ Wystawa robót szkolnych. 1912 [SW]
    • ‍ Pracujesz coraz bardziej, zaczynasz jakieś nowe roboty. Iwasz. J. Odbud. 7 1951 [SJPDor]
    • ‍ Udana robota. 2003 [USJP]
  3. «miejsce, gdzie się wykonuje jakąś pracę, locus, ubi opus quoddam fit» [SStp] SXVI: «miejsce pracy» USJP: «zakład pracy, miejsce pracy, zatrudnienia, stanowisko pracy»
    • ‍ Ja com ja nie wstąpił na Jakubową robotę, anim jej pobrał samotrzeć. Ks Maz I nr 1181 1408 [SStp]
    • ‍ Jeśliby który Szláchćic drugiégo Szláchćicá ná roboćie jego [...] gwałtem nászedł i bił, tákowy [...] zápłácić będźie powinien. SarnStat 1170 1594 [SXVI]
    • ‍ Rozglądać się za robotą. 1958 [SJPDor]
    • ‍ W robocie zjawiał się o siódmej rano. 2003 [USJP]
  4. «praca pańszczyźniana na rzecz pana feudalnego, opera serva domino feodali praestita» [SStp] SXVI: «pańszczyzna», L: «praca osadników dla pana», SWil: «robocizna, pańszczyzna», SW: stpol. «niewola, służebnictwo»
    • ‍ Jako mnie Piotr winowat pięć dni roboty. ZapWarsz nr 308 1429 [SStp]
    • ‍ Kmiotek prosty ná robotę Wszytkę wydał swą prostotę. RejRozpr G 1543 [SXVI]
    • ‍ Robota dzienna nakazana od Pana Hetmana. 1643 [Kn]
    • ‍ Pracę osadników dla pana słowiańskie narody zwały rabota czyli robota, od słowa rab (rob), sługa, niewolnik. 1861 [SWil]
    • ‍ Skazany do ciężkich robót a. na ciężkie roboty. 1927 [SW]
  5. «usiłowanie, staranie, gorliwość, troska, studium, cura» [SStp] SXVI: «usiłowanie, staranie, pilność»
    • ‍ Kto się podejmuje czesnego urzędu, ten musi mieć robotę i troskę, aby ten urząd dobrze i czesno dzierżał. OrtOssol 93, 4, sim. OrtMac 128. (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Za mną towarzysze mili| Weźmim miasto wnet po chwili| Zapłaci sie nam robota| Bo tam wiele srebra złota. RejKup Cv. 1549 [SXVI]
  6. «niewola, servitus» [SStp]
    • ‍ Pomnicie na ten to dzień, w ktoryście wyszli z Ejipta a z domu roboty BZ Ex 13, 3 1455 [SStp]
  7. «postępowanie, ratio se gerendi, agendi» [SStp]
    • ‍ Pomniż, coś... śluboweła, gdyś sie diabła otrzekała, złe roboty, złego dzieła, toś wszytko przestępoweła. SkargaWroc w. 58. (około 1470 roku) [SStp]
  8. «wykon(yw)anie, działanie, czynność wytwarzania; sposób wykonywania, technika; robocizna» [SXVI] L: «kształt rzeczom przez pracą dany», SWil: «sposób robienia, kształt jakim rzecz zrobiona, fason»
    • ‍ Zegarek Angielskiej roboty. [T]
    • ‍ ná kosztowne się budowánie przesadzáją, i ná insze rzeczy o ktore trudno, álbo dla drogiej máteriej, ábo dla misternej roboty. ModrzBaz 56. 1577 [SXVI]
    • ‍ Manele złote dali sobie robić jednakiéj roboty. Chełm. Pr. 128 1697 [L]
    • ‍ Robota fraka, kamizelki. 1861 [SWil]
  9. «gw. potrzeba» [SW]
    • ‍ Ni mom roboty do dom chodzić. 1912 [SW]
  10. «(o trunkach) burzenie się, fermentacja» [SWil] SW: «robienie, fermentacja, ferment»
    • ‍ Piwo jest w robocie. 1861 [SWil]
    • ‍ Wino mutuje, musuje, przewraca się, jest w robocie. 1912 [SW]
  11. «bart. miód i wosk, jako wyrób pszczół» [SW]
  12. «blach. robota tyfowana = tyfowanie, wygniatanie; naczynia tyfowane, z blachy wygniatanej» [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «praca, szczególnie fizyczna, zajęcie, działanie» [SStp]
  2. «praca pańszczyźniana na rzecz pana feudalnego» [SStp]
  1. «praca, szczególnie fizyczna, zajęcie, działanie» [SStp]
  2. «to, co zostało zrobione, wyroby, owoc pracy» [SStp]
  1. «praca, szczególnie fizyczna, zajęcie, działanie» [SStp]
  2. «miejsce, gdzie się wykonuje jakąś pracę» [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. bat, kij, laska, pałka itp. w robocie albo jest w robocie «ktoś bije kogoś batem, kijem itp.» [SJPDor, USJP]
  2. coś domowej, swojej, własnej roboty «coś, co jest wykonane domowym sposobem, chałupniczo, nie fabrycznie» [USJP]
  3. coś jest (jeszcze) w robocie «coś jest wykonywane, (jeszcze) nieskończone, nad czymś się (jeszcze) pracuje» [USJP]
  4. czarna robota «pot. ciężka, męcząca, źle płatna praca, często taka, przy której można się ubrudzić» [USJP]
  5. domowej roboty «własnej roboty, własnoręcznie wykonane» [SJPDor]
  6. głupiego robota «praca bezmyślna, nieefektywna, nieprzynosząca pożytku»
  7. kawał dobrej roboty «dużo pożytecznej pracy» [USJP]
  8. koronkowa robota «z uznaniem o czymś wymagającym misternego, precyzyjnego, kunsztownego wykonania» [USJP]
  9. krecia robota «pot. działanie skryte, podstępne i destrukcyjne» [SJPDor]
  10. ktoś ma ręce pełne roboty «ktoś ma bardzo dużo pracy» [USJP]
  11. mieć coś do roboty «być czymś zajętym» [USJP]
  12. mieć pełne ręce roboty [USJP]
  13. mokra robota «posp. środ. rabunek, napaść, przy których dochodzi do zranienia kogo lub morderstwa» [SJPDor, USJP]
  14. nie bać się (żadnej) roboty [USJP]
  15. nie mieć tu (tam itp.) nic do roboty «być tu (tam) zbędnym» [USJP]
  16. odwalać robotę «posp. wykonywać co byle jak» [SJPDor]
  17. pies na robotę «przen. posp. człowiek niedbały, leniwy» [SWil]
  18. praca, robota nie zając, nie ucieknie «żart. nie ma się co śpieszyć z robotą, jeszcze się ją zdąży zrobić (wymówka od pracy lub zachęta do poleniuchowania)» [USJP]
  19. robić dobrą robotę «pracować, działać pożytecznie, zajmować się czymś pożyteczny» [USJP]
  20. robota mu śmierdzi «nie chce mu się pracować» [SJPDor]
  21. robota pali się komuś w rękach «pracuje bardzo szybko i efektywnie» [USJP]
  22. robota podziemna (daw. spiskowa) «tajna, konspiracyjna działalność» [SJPDor]
  23. siedzieć nad robotą «ślęczeć, dulczeć, dukwieć» [SW, L]
  24. szkoda słów, roboty, fatygi, zachodu itp., szkoda mówić, gadać, robić, marzyć itp. «słowa lub działania są bezużyteczne, i tak niczego nie zmienią, nie warto tracić czasu na słowa lub działania, bo i tak nic z tego nie będzie» [USJP]
  25. to jego (twoja, ich itp.) robota «to jego (twoja, ich itp.) sprawka» [SJPDor, USJP]
  26. To jego robota! «sprawka, sztuka, jego tu rękę znać; on tu był sprawcą, reżyserem» [SW]
  27. wziąć się do roboty «zabrać się do pracy» [SWil]

Połączenia wyrazowe

  1. ciężkie roboty [SJPDor]
  2. Gdańska robota «mało uż. dokładna, staranna» [SW]
  3. gruba robota «prymitywna, niedoskonała» [SXVI]
  4. niewarunkowa robota «przedmiot wykonany przez początkującego rzemieślnika niezgodnie z przepisami rzemiosła» [SStp]
  5. przedmiot ręcznej roboty, szydełkowej, swojej roboty, pięknej, precyzyjnej itp. roboty [SJPDor]
  6. ręczna robota [SJPDor]
  7. robota betonowa «betonowanie» [SW]
  8. robota ciesielska «obróbka drewna» [SStp]
  9. robota ciesielska «ciesiołka» [SW]
  10. robota egipska «trudna do wykonania» [SW]
  11. robota gęsta «piw. część zacieru piwowarskiego, w którym znajduje się wiele słodzin» [SW]
  12. robota kamieniarska «kamieniarka» [SW]
  13. robota mularska «mularka» [SW]
  14. robota ogniowa «rozsadzanie ogniem» [SW]
  15. robota stolarska «stolarka» [SW]
  16. robota strzelana «użycie prochu do rozsadzania skał i ciał kopalnych» [SW]
  17. robota ślusarska «ślusarka» [SW]
  18. robota tkana, tkacka «tkanina» [SXVI]
  19. roboty przymusowe [SJPDor]
  20. wenecka robota «kunsztowna, doskonała, precyzyjna» [SXVI]
  21. własnej, swojej roboty [SXVI]

Przysłowia

  1. A budują ten dom [Boży] z pilnością, i práwie roście robotá w ręku ich. [SXVI]
  2. Bo wszelki podług sprawiedliwości, zápłatę bierze podług swé roboty. [SXVI]
  3. Bowiem własną zapłátę ma káżda robotá| Inszą záwżdy státeczność, á inszą niecnotá. [SXVI]
  4. Dwie robocie (dual) razem robić trudno. [L]
  5. Jeśli dobra robota, dobra i zapłata. «(jaka praca, taka płaca)» [L]
  6. Kto źle robi, złą weźmie zapłatę: á jeśli dobra robotá dobra i zapłátá. [SXVI]
  7. Nie ma się do niczego, śmierdzi mu robotá: Miła mu Epikurska rozkosz i pieszczotá. [SXVI]
  8. Nie ma się do niczego, śmierdzi mu robota. [L, SWil]
  9. Robota mu się w ręku pali. «(pracuje szybko)» [SW]
  10. Robota nikomu nie sromota. [SW, L, SWil]
  11. Roboty dość, a pożytku mało. [SW, L, SWil]
  12. Roboty nigdy się nie przebierze; zawsze jest co robić. [L]
  13. Roboty się nie przebierze; zawsze jest co robić. [SW]
  14. Ták iż wedle obietnic Pańskich káżdy bierze zapłátę wedle roboty swojej. [SXVI]
  15. Ták wyciąga spráwiedliwość Boża, áby wedle roboty byłá zapłátá. [SXVI]
  16. Z roboty rzemieślnika poznać. [T]
  17. Zła robota źle się płaci. «(jaka praca, taka płaca)» [SW, L]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Justyna Rachuba-Mućka, Zespół -