czyn

rzeczownik, r.m.
psł. dekl. -ŭ- tematowa→ pol. dekl. m.

Etymologia

1. Język praindoeuropejski
2. pie.
   *kᵘ̯ei̯-nu- [LIV2]
3. od rdzenia pie.
   *kᵘ̯ei̯- [SPsł]

1. Język prasłowiański
2. psł.
   *činъ

1. Języki słowiańskie
2. czes.
   čin
3. głuż.
   čin
4. słc.
   čin
5. błr.
   čyn
6. ros.
   čin
7. ros. dial.
   činý
8. ros. dial.
   číny
9. ukr.
   čin
10. scs.
    činъ
11. scs.
    čin'
12. bułg.
    čin
13. mac.
    čin
14. sch.
    čȋn
15. słoweń.
    čȋn

1. Inne języki indoeuropejskie
2. sans.
   cinóti, cáyati
3. grec.
   poi(u̯)éō

Ewolucja formalna

1. pie. *kᵘ̯ei̯-nu-
2. psł. *činъ
3. stpol. č'in
4. śrpol. čyn

Znaczenia i przykłady użycia

1. «praca, dzieło, czyn, postępek, opus, gesta» [SStp] SXVI: «uczynek, postępowanie, działanie Stwórcy», EXVII-XVIII: «uczynek, dzieło», L: «co uczyniono, uczynek; dzieło przez wzgląd na sprawę, rzecz uczyniona, zrobiona, stworzona, stworzenie, istność», SWil: «co uczyniono, uczynek, fakt; stworzenie, twór», SW: «to, co uczyniono, czego dokazano, dzieło, fakt, owoc energii; uczynek, postępek, postąpienie; wykonanie», SJPDor: «postępek, uczynek, dzieło», USJP: «to, co zostało uczynione, zrobione; postępek, uczynek»
   • ‍ Była przyszła rzecz boża... przeciw wszemu złemu, jeż był uczynił przed Bogiem, aby ji gniewał swymi czyny. BZ III Reg 16, 7 (około 1455) [SStp]
   • ‍ Ulękła sie Helena nieboga i wyszła potajemnie, mając wodzem boga. A gdy do domu przyszły Parisa gładkiego, Sługi sie wnet rzucili do czynu swojego. KochMon 34 1569-1586 [SXVI]
   • ‍ O Boże dobry Boże nasz Łaskawy Niepojęte są czynow Twoich sprawy Dzwigniesz kogo chcesz kogo chcesz poniżysz. PasPam 109v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
   • ‍ Wyraz 'czyn' to samo znaczy co uczynek. Śniad. Jeogr. 285 1804 [L]
   • ‍ Czyny wojenne. 1861 [SWil]
   • ‍ Sprowadzić możność do czynu. 1900 [SW]
   • ‍ Co można naprawdę wiedzieć o ludziach z ich czynów, z ich słów - kiedy niewiadome są myśli? Nałk. Z. Dom kob. 24 1930 [SJPDor]
2. «sposób, modus» [SStp] SWil: «czynienie, sposób czynienia, postępowania», SW: «sposób» (znaczenie staropolskie)
   • ‍ A jinych rzeczy nie naleźli, jiżby tym czynem jim oddali. BZ Jud 21, 14 (około 1455) [SStp]
   • ‍ Przykład moralny jest czynem narodu. 1861 [SWil]
   • ‍ Tym czynem. 1900 [SW]
3. «broń, zbroja, armia» [SStp] L: «machiny wojenne, wieże, tarany», SWil: nieuż. czyny «machiny wojenne, wieże, tarany», SW: «machina wojenna, wieża, taran; broń, zbroja, uzbrojenie» (znaczenie staropolskie)
   • ‍ Łęczyszcze zetrze i złamie czyn a buklerze seżże ogniem. Fl 45, 9, sim. Puł. (przed 14oo rokiem) [SStp]
   • ‍ Hetman wojskowe cieśle w onej dobie Po drzewo na czyn w lasy wyprawował. P. Kochan. Jer. 335 1618 [L]
   • ‍ Do szturmu po tym przysposabia czyny, I przeciw basztom wieże swe zatacza. 1861 [SWil]
4. «szata, vestis, habitus, ornatus» [SStp] SW: «szata, odzienie, ubiór odpowiedni godności»
   • ‍ Dostojność <w> czynie i w odzieniu ukazuje się dignitas sancti Stanislay in eius ornatu apparet. Gn gl. 105a. (przed 14oo rokiem) [SStp]
   • ‍ Czyn biskupi. 1900 [SW]
5. «czyn koński 'rząd na konia, equi ephippiati ornatus'» [SStp]
   • ‍ Czyn koński falera, pferdgeschmeyde. Erz 11 (około 1500) [SStp]
6. «z grubsza obrobiony materiał drzewny, zdatny na budulec oraz do przeróbki na narzędzia, wozy itp., np. dyle, żerdzie, tarcice itp., ligna ad instrumenta efficienda idonea» [SStp] SXVI: «materiał budowlany; surowiec drzewny, drzewo częściowo obrobione, zdatne na budulec, np. tarcice, belki, kołki itp.»
   • ‍ Jako ja nie brał czynu samowtor na woz. ZapWarsz nr 228 1427 [SStp]
   • ‍ Kto też ma co budowáć, zimie ná sániách drzewá i wszelákiego czynu przyczyniaj. GostGosp 86 1588 [SXVI]
7. «naczynie, prawdopodobnie drewniane z klepek» [SXVI] L: «naczynie», SWil: nieuż. «naczynie», SW: «naczynie» (znaczenie staropolskie)
   • ‍ Jáki na śmieciáćh leży z domu wyrzucony Wiotchy czyn, tákom ja jest od ludzi wzgárdzony. KochPs 43 1579 [SXVI]
   • ‍ Jako na śmieciach leży z domu wyrzucony Wiotchy czyn, takem jest od ludzi wzgardzony. J. Kochan. Ps. 41 1629 [L]
   • ‍ Jako na śmieciach leży z domu wyrzucony Wiotchy czyn, takem jest od ludzi wzgardzony. 1861 [SWil]
   • ‍ Leży z domu wyrzucony wiotchy czyn. Kochan. 1900 [SW]
8. «skład, magazyn» [SXVI]
   • ‍ Támże záraz urzędnikom rozdáć pámięty, gdzie czego trzebá zimie budowáć, jáko máteryjej przyczynić, tákże státkow wszelákich, gdzie á jako, do czego port álbo czyn jest. GostGosp 72 1588 [SXVI]
9. «ofiara» [L] SWil: nieuż. «ofiara»
   • ‍ Ja sam za ojczyznę, za się, za syny, Sporządzał Jowiszowi uroczyste czyny, sacra. Żebr. Ow. 179 1636 [L]
   • ‍ Ja sam za ojczyznę, za się, za syny sporządzał Jowiszowi uroczyste czyny. 1861 [SWil]
10. «dzieło, robota, praca, gatunek pracy» [SWil] Wyraz w tym znaczeniu nieużywany. SW: «dzieło, twór, stworzenie, utwór; robota, praca, wykonanie»
    • ‍ Tam kilka obrazów i rzniętych sztuk czynu misternego. 1861 [SWil]
    • ‍ Kilka obrazów i rzniętych sztuk czynu misternego. 1900 [SW]

Zmiany semantyczne

1. «praca, dzieło, czyn, postępek» [SStp]
2. «skład, magazyn» [SXVI]

1. «praca, dzieło, czyn, postępek» [SStp]
2. «broń, szata, zbroja» [SStp]

1. «praca, dzieło, czyn, postępek» [SStp]
2. «materiał budowlany, surowiec drzewny naczynie, prawdopobnie drewniane» [SXVI]

Związki frazeologiczne

1. coś zamienia się, zmienia się w czyn «coś się urzeczywistnia, realizuje» [USJP]
2. przejść od słów do czynów «zrobić to co się powiedziało» [USJP]
3. wcielać, wprowadzać w czyn «wykonywać, realizować» [SJPDor]
4. wprowadzić, wcielić coś w czyn, w życie «zacząć coś realizować, stosować» [USJP]
5. zamienić się, zmienić się w czyn «urzeczywistnić się, zrealizować się» [SJPDor]

Połączenia wyrazowe

1. czyn nierządny «praw. czyn zaspokajający popęd płciowy, uznany przez kodeks karny za przestępstwo z powodu popełnienia go w niedozwolonych okolicznościach, np. używając przemocy» [USJP]
2. człowiek (ludzie) czynu «ktoś energiczny, skłonny do działania» [USJP]
3. człowiek (rzadziej mąż) czynu «człowiek którego cechą dominującą jest skłonność do działania (a nie np. do rozmyślań, do kontemplacji)» [SJPDor]
4. czyn pierwszomajowy, lipcowy itp. «wykonanie dodatkowej pracy celem uczczenia jakiejś rocznicy, święta narodowego czy obchodu» [SJPDor]
5. czyn społeczny «praca dla dobra ogółu wykonywana honorowo, często w celu uczczenia jakiejś rocznicy, święta narodowego, obchodu itp.» [USJP]
6. czyn zbrojny «walka, bunt» [SJPDor]

Wyrazy pokrewne

• czyniać [SXVI]
• czyniciel [SXVI]
• czynienie [SStp]
• czynion(y) [SXVI]
• czyniący [SXVI]
• czynić [SStp]
• czynny [SStp]
• czynowaty [SStp]
• dobroczynny [SXVI]
• naczynić [SStp]
• odczynić [SStp]
• pobezczynić [SStp]
• poczynić [SStp]
• przeczynić (się) [SStp]
• przyczyniać [SStp]
• rozczynić [SStp]
• sczynić (się) [SStp]
• uczynek [SStp]
• uczynianie [SStp]
• uczyniciel [SXVI]
• uczynienie [SStp]
• uczyniony [SStp]
• uczynić || huczynić [SStp]
• uczynkać [SStp]
• uczynkowy [SStp]
• uczynny [SXVI]
• uczyńca [SStp]
• wczynić [SStp]
• wyczynić [SStp]
• zaczynić [SStp]

Powiązane hasła

• Zobacz także: dzieło robota

Autorzy: Paula Jagustyn, Zespół -