dzieło

rzeczownik, r.n.
psł. dekl. -o- tematowa→ pol. dekl. n.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *dʰē- [SEJPBo]
  3. pie. (laryng.)
    *dʰeh₁- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *dělo
  3. od psł.
    *děti
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    dílo
  3. ros.
    délo
  4. ukr.
    dílo
  5. scs.
    dělo
  6. sch.
    djȅlo
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    dėti
  3. łot.
    dėt
  4. łot.
    dēt
  5. sans.
    dádhāti
  6. ang.
    do
  7. niem.
    tun
  8. stwniem.
    tōn, tuon
  9. grec.
    títhēmi
  10. łac.
    fēcī

Ewolucja formalna

  1. pie. *dʰē-
  2. psł. *dě-lo
  3. stpol. ʒ̍ăłŏ
  4. śrpol. ʒ̍ało || ʒ̍éło (potem w różnym znaczeniu) || ʒ̍iło
  5. npol. ʒ̍eu̯o

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «rzecz wykonywana, wynik, rezultat, owoc pracy ludzkiej, actus perficiendi opus, opera, actio, opus» [SStp] SXVI: «wykonana rzecz, twór, rezultat i skutek działania», SWil: «skutek działania», SW: «skutek działania, owoc pracy, twór», SJPDor: «wynik, rezultat, owoc pracy lub działania, twór, wytwór czego», USJP: «wynik, rezultat pracy lub działania, wytwór»
    • ‍ Prawe jest słowo gospodnowo i wszytkie dziala jego w wierze (et omnia opera eius in fide) Fl. 32, 4, sim. Puł. (około 1400 roku) [SStp]
    • ‍ Z Tatary różne jest dzieło, aniż z innemi; a trzeba z niemi umieć Bielsk, Kr. 468 1564 [L]
    • ‍ Tegoż działa rząd zbawieniá nagle potrzebowáł. BudBib Lev 16/29 1572 [SXVI]
    • ‍ Człowiek jest dziełem rąk bożych. 1861 [SWil]
    • ‍ Dzieła rąk Twoich są niebiosa Wuj. 1900 [SW]
    • ‍ W pasie skał osadowych czynnikiem niszczącym w wielkim znaczeniu jest woda, która rzeźbiła i nadal nieustannie rzeźbi miękkie wapienie, prowadząc dzieło zniszczenia Fud. Zwierz. 11 1951 [SJPDor]
    • ‍ Nowy przekład jest dziełem znanego tłumacza. 2003 [USJP]
  2. «czyn, praca, działanie, uczynek» [SStp] SXVI: «uczynek, czynność, wykonywanie czegoś, praca, sprawa, zadanie», L: «praca, robota; czyn», SWil: «praca, zajęcie się, czyn» , SW: «czyn, uczynek; wykonanie czegoś, uskutecznianie, sprawa, praca, robota», SJPDor: «czyn, praca, zadanie, sprawa, działanie, uczynek», USJP: «robienie, wykonanie czegoś; praca, działanie»
    • ‍ I dokonał Bog w siodmy dzień działa <...>, i odpoczynął w siodmy dzień ode wszego działa, csoż był udziałał. BZ Gen 2, 1. 1453–1455 [SStp]
    • ‍ Strofowáć przyiacielá kiedy со przewini. Nieprzyjemne to dzielo. CiekPotr 4; KlonWor 36, 44 1597, 1600 [SXVI]
    • ‍ Aza kto jeszcze chętliwy, Wspomni jego dziejodziwy. Groch. W. 493 1608 [L]
    • ‍ Dzieło rycerskie. 1861 [SWil]
    • ‍ Rwą się ku stronom obcym, dziełom nadzwyczajnym. Mick. 1900 [SW]
    • ‍ Wszystko, co potrzebne było w gospodarstwie, było dziełem rąk wujka i zmarłego już dziadka Bobr. Matka 25 1952 [SJPDor]
    • ‍ Dzieło zniszczenia. 2003 [USJP]
  3. «machina oblężnicza» [SStp] SXVI: «fortyfikacje, umocnienie», SWil: «nazwisko, które daje się powszechnie rozmaitym częściom fortyfikacji użytym do obwarowania twierdzy», SW: «jakakolwiek część fortyfikacji, użyta do obwarowania twierdzy», SJPDor: dawn. w lm. «fortyfikacje»
    • ‍ A wzdziałał w Jerusalem rozliczna działa ku obronie mieśćskiej, jaż ustawił na wieżach a na wtogich murnich, aby z nich mogły strzclać BZ II Par 26, 15 1453-1461 [SStp]
    • ‍ Nicch síę miásto otoczy trojákimi Wály| Trojákimi Przekopy| i mocnymi Dziáły. KochZg A2v 1564 [SXVI]
    • ‍ Niedbalstwo tureckie <...> zaniedbało opasać twierdzę dziełami zewnętrzynymi Dz. Lit. Lw. 12 1857 [SJPDor]
    • ‍ Dzieło koronowe, o. korona. 1861 [SWil]
    • ‍ Dzieło fortyfikacyjne. 1900 [SW]
  4. «dzieło sztuki, zabytek kultury» [SStp] SXVI: «rzemiosło, sztuka, umiejętność», SWil: «dzieło książkowe, płód piśmienniczy, pismo», SW: «utwór piśmienniczy, praca naukowa albo literacka, pismo, książka», SJPDor: «utwór literacki, naukowy, muzyczny, artysty plastyka (zwykle dużej wartości)», USJP: «utwór literacki, naukowy, muzyczny, artystyczny (zwykle dużej wartości)»
    • ‍ Maryja Jesusowi uczyniła suknią tkanem działem (mater Jesu fęcerat opere textili tunicam). Rozm 141. 4. (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Dobry pan, nie innego nie powiedal, jedno, iż to jest lekkich ludzi dzieło, á nie jego ćwiczenia rzemiesło. GórnDworz D6v, I8v 1566 [SXVI]
    • ‍ Dowćipne pisał dźieła 1764 [T]
    • ‍ Dzieła poetyczne, filozoficzne. 1861 [SWil]
    • ‍ Dzieła Mickiewicza, Śniadeckiego. 1900 [SW]
    • ‍ Listy Słowackiego są wspaniałymi dziełami sztuki, poruszają nas głęboko swoją poezją i uczuciem Iwasz. J. Chopin 93 1949 [SJPDor]
    • ‍ Dzieło wiekopomne, monumentalne, pomnikowe. 2003 [USJP]
  5. «funkcja, robota przeznaczona» [L] SW: «czynność, funkcja, sprawa, przeznaczenie»
    • ‍ Naukę i rozsądek nadać i udoskonalić, jest dzieło dobrej edukacyi. Mon. 65, 239 1766 [L]
    • ‍ Wątroba dobrze swoje dzieło robi. Troc. 1900 [SW]
  6. «dzielność, łepskość, tęgość» [L] SW: «dzielność, tęgość»
    • ‍ Chociaż równéj urodą i dziełem nie miała. P. Kochan. Orl. 1, 46 1799 [L]
    • ‍ Klacz ta paść musiała, chociaż równej urodą i dziełem nie miała. Koch. 1900 [SW]
  7. «nieuż. sprawa, interes» [SWil] SW: «sprawa, praca, robota, trudność, kłopot; rzecz, sprawa, interes»
    • ‍ Mieć dzieło z kim. 1861 [SWil]
    • ‍ Miał cesarz Zygmunt z Wenety dzieła dosyć. Biel. M. 1900 [SW]
  8. «zajęcie, zatrudnienie, zawód» [SW]
    • ‍ Towarzysze mają się bawić sposabianiem konia do dzieła. Vol. 1900 [SW]
  9. «bitwa» [SW]
    • ‍ Oczakowskie dzieło było krwawe. Mick. 1900 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «czynność, wykonywanie czegoś, uczynek, praca» [SStp]
  2. «rzecz wykonana, dzieło» [SStp]
  3. «machina do wyrzucania pocisków, katapulta» [SStp]
  1. dzieło «czynność, wykonywanie czegoś, uczynek, praca» [SStp]
  2. działo «machina do wyrzucania pocisków, armata» [SXVI]

Związki frazeologiczne

  1. czynić, robić, konać działo «działać, robić» [SStp]
  2. praw. zachować dzieło w sądzie (przy mocy) «nie wycofywać sprawy» [SXVI]

Połączenia wyrazowe

  1. dzieła zebrane «wydanie zawierające wszystkie dzieła jednego autora» [USJP]
  2. dzieło (czyjegoś) życia «książk. najważniejsza rzecz dokonana przez kogoś w ciągu jego życia» [USJP]
  3. dzieło boże «stworzone przez Boga» [SW]
  4. dzieło epokowe «utwór ważny, wybitny, który wywarł wielki wpływ» [USJP]
  5. dzieło rycerskie «rzemiosło rycerskie, służba wojskowa» [SW]
  6. dzieło sztuki «dzieło plastyczne, literackie, architektoniczne itp. o wysokiej wartości artystycznej» [SJPDor]
  7. dzieło wiary [SXVI]
  8. strzelać, strzelanie, strzelba z działa [SXVI]
  9. umowa o dzieło «praw. umowa, w której jedna strona zobowiązuje się do wykonania określonego dzieła, a druga - do zapłaty wynagrodzenia za to dzieło; autor dzieła nabywa prawo do wynagrodzenia z chwilą wykonania i oddania dzieła» [USJP]

Przysłowia

  1. Koniec wieńczy dzieło. «dopiero gdy rzecz jest zakończona, nabiera ona właściwego splendoru» [SJPDor]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Martyna Jusis, Zespół -