mścić się

czasownik
psł. kon. IV -i- tematowa→ pol. kon. III -'ę, -'isz//-ysz

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *mĭt-tĭ- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *mei-t(h)- [IEW]
  4. pie. (laryng.)
    *mith₂-ti- [EDSIL]
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *mei̯th₂- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *mьstiti (sę)
  3. od psł.
    *mьstь < *mьt-tь
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    mstít se
  3. ros.
    mstit'
  4. ukr.
    mstýty
  5. scs.
    mьstiti
  6. bułg.
    măstjá
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. łot.
    mituôt, mietuôt
  3. łot.
    mitêt
  4. sans.
    mḗthati, mitháti
  5. sans.
    mithá-
  6. stisl.
    missa
  7. łac.
    mūtō, mūtare

Ewolucja formalna

  1. pie. *mĭt-tĭ-
  2. psł. 1 *mьttь
  3. psł. 2 *mьst-iti (sę)
  4. stpol. mśćić (śă˛)
  5. śrpol. mśćić (śę)

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «wymierzać karę, brać odwet, wywierać zemstę, ultionem, poenam petere, ulcisci, vindicare» [SStp] SXVI: «odpłacać złem za zło wyrządzone sobie lub komuś innemu; wyładowywać swój gniew», L: «zemstę sobie z kogo wziąć», SWil: «za krzywdę sobie uczynioną odpłacać krzywdą; posp. odwetowywać krzywdę i drugim wyrządzoną», SW: nieuż. «wywierać zemstę, odpłacać złym za złe, odwetowywać», SJPDor: «forma wzmocniona czas. mścić: wywierać zemstę, brać odwet za coś», USJP: «odpłacać złem za zło, brać odwet za krzywdy lub niepowodzenia»
    • ‍ Wszelki, który weźmie miecz... chcę sie mścić, a nie prawdą, będzie nad nim, jako nad synem straconym Rozm 637 (około 1500) [SStp]
    • ‍ Bojąc się Hetman by się [Arsames] ojcá nie mścił nád nim, zábił go też wczás. BielKron 117v 1564 [SXVI]
    • ‍ Szwedów wycięto [...] bo się Polacy mścili krwie Swego Pułkownika PasPam 76v 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Tak bywa, gdy nie może kto sposobem innym Mścić się nad większym krzywdy, mści się na niewinnym. Gaw. Siel. 395 1770 [L]
    • ‍ Mścić się nad kim za zniewagę sobie uczynioną. 1861 [SWil]
    • ‍ Ja mszczę się umarłych, jam anioł zarazy. Słow. 1902 [SW]
    • ‍ Lud prosty nie szczędził wroga (...) Mścił się za doznane krzywdy. Wikt. Papież 158 1953 [SJPDor]
    • ‍ Mścił się za poległych braci. 2003 [USJP]
  2. «wywoływać złe następstwa» [USJP]
    • ‍ Zaniedbania mszczą się na wynikach pracy. 2003 [USJP]
  3. «karać» [SW] znaczenie opatrzone kwalifikatorem: wyraz, którego unikać należy

Zmiany semantyczne

  1. «odpłacać złem za zło wyrządzone sobie lub komuś innemu» [SXVI]
  2. «wywoływać złe następstwa» [USJP]

Związki frazeologiczne

  1. [jaką] pomstą się mścić «jak się mścić» [SXVI]
  2. mścić się krwie «brać odwet za czyją śmierć» [SXVI]
  3. pomstą się mścić «srodze, bardzo, okrutnie» [SXVI]

Połączenia wyrazowe

  1. mścić się chętliwie [SXVI]
  2. mścić się hańby [SXVI]
  3. mścić się kogo «zamiast kogo, w obronie czyjej» [SXVI]
  4. mścić się nad nieposłusznym [SXVI]
  5. mścić się nad nieprzyjacielem [SXVI]
  6. mścić się nieprawości [SXVI]
  7. mścić się ogniem [SXVI]
  8. mścić się okrucieństwa [SXVI]
  9. mścić się okrucieństwem [SXVI]
  10. mścić się popędliwie [SXVI]
  11. mścić się porażki [SXVI]
  12. mścić się prędko [SXVI]
  13. mścić się prześladowania [SXVI]
  14. mścić się rany [SXVI]
  15. mścić się srogo [SXVI]
  16. mścić się śmierci [SXVI]
  17. mścić się upornie [SXVI]
  18. mścić się uszczypliwą powieścią [SXVI]
  19. mścić się wszeteczeństwa [SXVI]
  20. mścić się wzgardy [SXVI]
  21. mścić się z gniewu [SXVI]
  22. mścić się za grzechy [SXVI]
  23. mścić się za krzywdy [SXVI]
  24. mścić się za niesprawiedliwość [SXVI]
  25. mścić się zabicia [SXVI]
  26. mścić się zelżywości (zelżenia) [SXVI]
  27. mścić się zgrzeszenia [SXVI]
  28. mścić się złości [SXVI]
  29. mścić się złym językiem [SXVI]

Przysłowia

  1. Kto się mści, dwakroć będzie bitym. [SW, L]
  2. Mścić się nad nieczułym głupstwo. «(cf. pies kamień gryzie, którym go uderzono)» [SW, L]
  3. Niż się masz mścić, trzeba pomyśleć. [SW]
  4. Niżli się masz mścić, trzebá myślić. [SXVI]
  5. Wszákże ono kto sie mści ták więc mowią záwżdy, Pospolicie dwá kroć bit táki bywa káżdy. [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Mariola Szczygielska, Ewelina Kwapień