mowa

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -a- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *ml̥-
  3. od rdzenia pie.
    *mel-
  4. pie. (laryng.)
    *mluH-eh₂ [EDSIL]
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *mluh₂- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *ml̥va
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    mluva
  3. słc.
    mluva
  4. błr.
    móva
  5. ros.
    molvá
  6. ukr.
    móva
  7. csł.
    mlъva
  8. scs.
    mlъva
  9. bułg.
    mălvá
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. sans.
    brávīti

Ewolucja formalna

  1. pie. *ml̥-
  2. psł. *ml̥va
  3. stpol. mŏłvă, mŏvă
  4. śrpol. mova

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «to, co się mówi, wypowiedź, wypowiedzenie, słowa, verba, dicta, eloquium, sermones» [SStp] SXVI: «wszelka wypowiedź słowna wyrażona ustnie lub na piśmie; to co się mówi lub zostało powiedziane, zarówno treść wypowiedzi, jak i słowa tę treść zawierające; zdanie, twierdzenie, nauka, zalecenie», ESXVII-XVIII: «mówienie, wypowiedź», L: «co mówią», SWil: «gadanie, mówienie», SW: «to, co mówią, mówienie», SJPDor: «wypowiadanie czego, mówienie; zdolność mówienia; to, co się mówi»
    • ‍ Mowa wasza a dary wasze są mi jako proch verba uestra venti sunt et promissiones pluuie. Gn gl. 70b. (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Ci ktorzy ich namniej máją, Swoje cnoty obmawiáją: Anoć mowá nie pomoże. BierEz M2 1578 [SXVI]
    • ‍ Tak tedy uczyniwszy mi Brat tę o ich mowach rellacyją pozegnalismy się. PasPam 183v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Mowa nasza nic innego nie jest, tylko powietrze, z płuc wypadające, językiem wzruszone. Boh. Dyab. 3, 57 1770 [L]
    • ‍ Nie zważać na mowy ludzkie. 1861 [SWil]
    • ‍ Mową wyrażamy myśli. 1902 [SW]
    • ‍ Płynnie władał słowem w mowie i piśmie. Kleiner Mick. I, 8 1948 [SJPDor]
  2. «zdolność, umiejętność mówienia, loquendi facultas, linguae usus» [SStp] SXVI: «porozumiewanie się, mówienie, przemawianie; głoszenie; fizyczna i psychiczna zdolność mówienia», ESXVII-XVIII: «zdolność mówienia właściwa ludziom; wytwarzanie artykułowanych dźwięków», L: «zdolność mówienia», SWil: «zdolność mówienia wrodzona u ludzi», SW: «zdolność mówienia, dar słowa», USJP: «wypowiadanie słów w celu wyrażenia myśli lub w celu porozumienia się z innymi ludźmi; mówienie, zdolność mówienia»
    • ‍ Ślepem wzrok wracasz, niemym mowę (mutis das loquelam). Rozm 226. (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Znam ja dobrze jej mężá, [...] Chromy i jednooki, zájąka sie w mowie. BielSjem 10 1586 [SXVI]
    • ‍ Niemiało to chłopczysko ani mowy ani obyczajow Ludzkich tylko Zwierzęce. PasPam 176. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Ze strachu mowę straciła. Teat. 18. b, 30 1775-1806 [L]
    • ‍ Mową wyrażamy myśli nasze. 1861 [SWil]
    • ‍ Stracić, odzyskać mowę. 1902 [SW]
    • ‍ Od dawna nie słyszał mowy ludzkiej. 2003 [USJP]
  3. «sposób mówienia, wymowa, modus loquendi, pronuntiatio» [SStp] SXVI: «formułowanie wypowiedzi, sposób mówienia, wysławiania się; styl; wymowa, sposób wymawiania, artykulacji, dykcja», L: «sposób mówienia, tłumaczenia się, wyrażenia myśli swoich», SWil: «wymawianie», SW: «wymowa, wymawianie, pronuncjacja, dykcja; sposób mówienia, styl», SJPDor: «sposób wymawiania wyrazów, sposób mówienia, wymowa», USJP: «sposób wymawiania wyrazów, sposób mówienia; wymowa»
    • ‍ Bo jego (sc. Jesusa) też ani po mowie poznali, bo ich słuch i wzrok wzdzierżał. Rozm 632. (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ ludzie ták powiedáją, że to najcudniejsza mowá, ktora jest podobna pięknemu pisániu GórnDworz F3v 1566 [SXVI]
    • ‍ Mowa gruba, prosta, pospolita. Cn. Th. 1643 [L]
    • ‍ Ma trudną mowę. 1861 [SWil]
    • ‍ Lekarstwo ciężkiej mowie za nabrzmiałością i ociężałością języka. Syr. 1902 [SW]
    • ‍ Naśladował jej mowę nieśmiałą, ośmieszał prowincjonalne zalęknienie. Gomul. Ciury I, 48 1907 [SJPDor]
    • ‍ Po śpiewnej mowie poznał, że to kresowianka. 2003 [USJP]
  4. «mowa określonego narodu, język, lingua certae cuiusque gentis» [SStp] SXVI: jęz. «język jako zasób wyrazów, zwrotów i form używanych w celu porozumiewania się; dialekt; odmiana danego języka używana w pewnym określonym środowisku», ESXVII-XVIII: «język jakiegoś narodu», L: «mowa jakiego narodu, język, którym naród jaki mówi», SWil: «język», SW: «jezyk», SJPDor: «zasób wyrazów, wyrażeń, zwrotów i form używanych w celu porozumiewania się», USJP: «zasób słów łączonych w wypowiedzi według reguł gramatycznych w celu porozumiewania się, charakterystyczny dla jakiejś społeczności i epoki; język»
    • ‍ Łacińska mowa Latinicum. Erz 46. (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ mowę sobie zmyslili [Cyganie] ku kradzieży godną, áby im nikt nierozumiał jedno sámi sobie BielKron 261v 1564 [SXVI]
    • ‍ Grecki język, na pięć jakoby mów (dyalektów) rozdzielony. Warg. Wal. 271 1609 [L]
    • ‍ Mowią Szpieg ty jakis Suknie Niemieckie według stroju mowy niemasz. PasPam 76. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Mowa polska, francuska, angielska. 1861 [SWil]
    • ‍ Mowa polska, francuska. 1902 [SW]
    • ‍ Żebyś mi tylko mowy ojczystej nie zapomniał, bo wstyd mi będzie z tobą do kraju wracać. Bron. J. Siostrz. 46 1952 [SJPDor]
    • ‍ Mowa kaszubska. Mowa chłopska. 2003 [USJP]
  5. «sława, fama» [SStp] SW: gw. «wieść, pogłoska, fama»
    • ‍ Ita quod eius fama, iże one mowa i sławę(tność), ubique volabat, słynęła jest. Gn gl. 153b. (przed 1500 rokiem) [SStp]
  6. «sztuka przemawiania, retoryka» [SXVI]
    • ‍ In dicendo exercitatus, Dobry wymowcá, Wyćwiczony w mowie. Mącz 14c 1564 [SXVI]
  7. «przemowa, przemówienie, oracja; kazanie » [SXVI] ESXVII-XVIII:«przemowa, oracja», L: «rzecz, przemowa», SWil: «rzecz, wykład krasomówski z jakowej okoliczności», SW: «przemowa, przemówienie, rzecz, oracja; kazanie», SJPDor: «dłuższa wypowiedź okolicznościowa (zwykle o charakterze uroczystym), skierowana do licznego zgromadzenia; przemówienie», USJP: «dłuższa wypowiedź, zwykle o charakterze uroczystym, skierowana do licznego zgromadzenia; przemówienie»
    • ‍ Conclusio, vel Cumu1us, et Peroratio, Oſtáteczna część rzeczi, Zámknienie álbo dokonánie mowy Mącz 106c 1564 [SXVI]
    • ‍ Biorę tedy głos i juz mowę poczynam. PasPam 120v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Mowy sejmowe poselskie Andrzeja Maxymiliana Fredra, wydane przez Glinkę. 1809 [L]
    • ‍ Mowa pogrzebowa. 1861 [SWil]
    • ‍ Mowa pogrzebowa, sejmowa. 1902 [SW]
    • ‍ Po nabożeństwie przy zwłokach zaczynały się długie mowy pogrzebowe. Bystr. Dzieje II, 97 1934 [SJPDor]
    • ‍ Mowa obrończa, sejmowa. 2003 [USJP]
  8. «dyskurs, rozmowa» [L]
    • ‍ Julia, jakim to mowę prowadzi sposobem, jaki to rozum! Teat. 30, 97 1775-1806 [L]
  9. «przen. dźwięki wydawane przez zwierzęta, zwłaszcza te, dzięki którym mogą one porozumiewać się między sobą» [USJP]
    • ‍ Mowa ptaków. 2003 [USJP]
  10. «przen. znaki, sygnały, gesty itp. służące porozumiewaniu się bez słów» [USJP]
    • ‍ W tej niemej mowie spojrzeń rozumieli się doskonale. 2003 [USJP]
  11. «pot. wykrzyknik będący twierdzącą odpowiedzią na pytanie; oczywiście, naturalnie, jasne» [USJP]
    • ‍ Zdałeś egzamin? - Mowa! 2003 [USJP]

Zmiany semantyczne

  1. «zdolność umiejętność mówienia» [SStp]
  2. «język jakiegoś narodu» [SStp]
  1. «zdolność, umiejętność mówienia» [SStp]
  2. «przemowa, oracja» [SStp]
  1. «to, co się mówi, wypowiedź, wypowiedzenie, słowa» [SStp]
  2. «zdolność, umiejętność mówienia» [SStp]
  1. «zdolność, umiejętność mówienia» [SStp]
  2. przen. «dźwięki wydawane przez zwierzęta, zwłaszcza te, dzięki którym mogą one porozumiewać się między sobą» [USJP]

Związki frazeologiczne

  1. coś odjęło komuś mowę, coś odebrało komuś mowę, głos, ktoś stracił mowę, głos «a) «ktoś utracił zdolność mówienia wskutek choroby, urazu itp.», b) «ktoś zamilkł, zaniemówił, nie może powiedzieć słowa wskutek silnego przeżycia» [USJP]
  2. część mowy «klasa wyrazów wyodrębniona na zasadzie ich właściwości fleksyjnych, syntaktycznych, znaczeniowych» [SJPDor, USJP]
  3. drętwa mowa «mało elokwentna» [L, SJPDor, USJP]
  4. dźwięk mowy «głoska» [USJP]
  5. gdy chodzi o .., gdy mowa o ... «zwrot wprowadzający temat zdania; jeżeli chodzi o ...» [USJP]
  6. jest (była) mowa o czymś «mówi się (mówiło się) o czymś; coś jest (było) przedmiotem rozmowy, rozprawy, dzieła itp.» [USJP]
  7. jest, była mowa o czym «mówi się, mówiło o czym; coś jest, było przedmiotem rozmowy, rozprawy, dzieła itp.» [SJPDor]
  8. jest, bywa mowa (o czymś) «mówi się» [ESXVII-XVIII]
  9. kaleczyć język, mowę «mówić niepoprawnie, przekręcać słowa» [USJP]
  10. kaleczyć mowę «wypowiadać się błędnie» [L]
  11. mowa ciała «wyrażanie emocji, uczuć, nastroju, zamiarów gestem, miną, pozycją ciała» [L, USJP]
  12. mowa niewiązana «książk. wypowiedź prozą» [USJP]
  13. mowa niezależna «przytoczenie czyjejś wypowiedzi dosłownie, w cudzysłowie» [SJPDor]
  14. mowa pozornie zależna «przytoczenie czyjejś wypowiedzi, wyrażenie uczuć, myśli bez cudzysłowu, lecz z zachowaniem jej bezpośredniości i charakterystycznej formy» [SJPDor]
  15. mowa tronowa «urz. przemówienie monarchy, zwykle przy otwarciu parlamentu» [USJP]
  16. mowa wiązana «książk. wypowiedź wierszem; wiersz» [USJP]
  17. mowa zależna «przytoczenie czyjejś wypowiedzi przez zreferowanie jej zdaniem podrzędnym» [SJPDor]
  18. narządy mowy «narządy ludzkie biorące udział w procesie wytwarzania artykułowanych dźwięków» [SJPDor, USJP]
  19. nie ma (nie było), nie może być mowy o czym «coś jest niemożliwe, nie może być brane pod uwagę» [SJPDor]
  20. nie ma, nie może być mowy o czymś «coś jest niemożliwe, nie może być brane pod uwagę» [USJP]
  21. odjąć, odebrać komuś mowę; stracić mowę «pozbawić zdolności mówienia; zostać pozbawionym zdolności mówienia» [SJPDor]
  22. po co ta mowa; do kogo ta mowa «po co tak stawiać sprawę, szkoda słów» [USJP]
  23. po co ta mowa? «pot. nieco posp. po co tak stawiać sprawę? szkoda słów» [SJPDor]
  24. wieść, prowadzić mowę «przestarz. rozmawiać» [SJPDor]
  25. żywa mowa «język potoczny» [USJP]

Połączenia wyrazowe

  1. auzońska mowa «łacina» [ESXVII-XVIII]
  2. ciemna, tajemna mowa «trudna do zrozumienia» [SXVI]
  3. domowa mowa «język potoczny, codzienny» [SXVI]
  4. dworska mowa «wykrętna, fałszywa» [SXVI]
  5. dworska mowa «wytworna, elegancka» [SXVI]
  6. fałszywa mowa «obmowa, oszczerstwo, plotka» [ESXVII-XVIII]
  7. głęboka mowa «z głębi serca, serdeczna» [SXVI]
  8. głęboka mowa «uczona i piękna» [SXVI]
  9. gruba mowa «prymitywna nauka» [SXVI]
  10. mieć mowę do kogo «przemawiać» [SWil]
  11. mowa (jest) pospolita «powszechna, przez wszystkich używana, własna, rodzima» [SXVI]
  12. mowa (jest) wątpliwa «dwuznaczna» [SXVI]
  13. mowa gruba, prosta, pospolita [L]
  14. mowa kołowa «mowa wygłoszona na obradach koła rycerskiego» [ESXVII-XVIII]
  15. mowa miękka abo łagodna «łatwa do zrozumienia» [SXVI]
  16. mowa nabyta «język nauczony, w przeciwieństwie do ojczystego» [SXVI]
  17. mowa o Bodze «teologia» [SXVI]
  18. mowa potoczna, codzienna «sposób porozumiewania się w życiu codziennym, odznaczający się mniejszą niż w języku literackim dbałością o dobór słów, zwrotów i konstrukcji składniowych» [SJPDor]
  19. mowa przyrodzona «język ojczysty» [SXVI]
  20. mowa z kim «rozmowa, dyskurs, dialog» [SW]
  21. mowa-trawa «mówienie dla mówienia, słowa bez treści» [SJPDor]
  22. niema mowa «rozmowa na migi» [SW]
  23. nieprawdziwa mowa «kłamstwo» [SXVI]
  24. odrzeczna mowa «bredzenie od rzeczy» [SXVI]
  25. ojczysta, obca, polska, rosyjska, francuska «język»
  26. prosta mowa «jasna, łatwa do zrozumienia» [SXVI]
  27. prożna mowa, prozność mowy «czcza, nic nie znacząca wypowiedź» [SXVI]
  28. sakramentalna mowa «mająca moc sakramentu» [SXVI]
  29. twarda mowa «trudna do zrozumienia, przeciwieństwo mowy prostej» [SXVI]
  30. wiela mowa, mowa wielika «użycie wielu słów, wielomówstwo» [SStp]

Przysłowia

  1. A podobna jáka twárz, táka też i mowá,| Jáki u kogo rozum, takie będą słowá. [SStp]
  2. Łagodna mowa, pewna namowa. [L]
  3. Mowa jest srebrem a milczenie złotem. «czasem lepiej jest milczeć niż mowić» [SJPDor, USJP]
  4. Mowa pospolita, pospolicie prawdziwa. [L]
  5. Mów ludzkich nic nie waż sobie,| Gdy rozum i cnota przy tobie. «(mądra głowa nie dba na głupie słowa; pies szczeka na słońce, a słońce świeci)» [SW, L]
  6. O wilku mowa, a wilk tu. «o sytuacji, w której niespodziewanie zjawia się ktoś, o kim właśnie rozmawiano» [USJP]
  7. O wilku mowa, a wilk tuż. «przybywa, zjawia się ten, o którym właśnie mówiono» [SJPDor]
  8. Trunék odmiéni zdánie i mowę trzeźwiego. [ESXVII-XVIII]
  9. Znać dobrze po mowie, co się dzieje w głowie. [L]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Honorata Sroka, Zespół -