pokój

rzeczownik, r.m.
psł. dekl. -jo- tematowa→ pol. dekl. m.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *kᵘ̯oi̯-
  3. od rdzenia pie.
    *kᵘ̯ei̯ə-, *kᵘ̯ii̯ē- [IEW]
  4. pie. (laryng.)
    *kʷoih₁-o- [EDSIL]
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *kᵘ̯i̯eh₁- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *pokojь
  3. od psł.
    *počiti
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    pokoj
  3. błr.
    pakój
  4. ros.
    pokój
  5. scs.
    pokoi
  6. bułg.
    pokój
  7. sch.
    pòkōj
  8. słoweń.
    pókoj
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. awest.
    šāitim
  3. ang.
    while
  4. stang.
    hwīl
  5. goc.
    hveila
  6. łac.
    quiēs
  7. toch. B
    śāte

Ewolucja formalna

  1. pie. *kᵘ̯oi̯-
  2. psł. *po-kojь
  3. stpol. pokōj
  4. śrpol. pokój
  5. npol. pokuj

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «brak trosk, kłopotów, zamieszania, spokój, bezpieczeństwo, pomyślność, szczęście, wytchnienie, odpoczynek, curis vacare (sensu subst.), animi tranquillitas, vita otiosa, tuta, felix» [SStp] SXVI: «spokój, stan bez zakłóceń, wstrząsów, niepomyślnych wydarzeń; jako dar boży, stan wynikły z zespolenia z Bogiem, z Jego błogosławieństwem», ESXVII-XVIII: «brak niepokoju, spokój», L: «spokojność», SWil: «w ogólności, stan spokojny, spokój, spokojność», SW: «spokój, spokojność, cisza; uspokojenie, ukojenie», SJPDor: «stan wypływający z braku trosk, kłopotów, zamieszania; równowaga ducha i umysłu, spokój», USJP: przestarz. a. podn. «stan wypływający z braku trosk i kłopotów, równowaga ducha i umysłu»
    • ‍ A ty potem pójdziesz ku oćcom swym w pokój a będziesz pogrzebion w dobrej starości. BZ Gen, 15, 15 1455 [SStp]
    • ‍ Odchyl się od złego, a czyń dobrze, szukaj pokoja a idź za nim. BibRadz Ps 33/15 1563 [SXVI]
    • ‍ Wolisz dać i zbyć kłopotu bo pokoju nie będziesz miał gdyz krol i jedząc i chodząc i Spiąc tylko o tej wydrze myśli. PasPam 254 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Zaprowadził ich na odwach, jak burzycielów pokoju. Teat. 7, d, 42 1775-1806 [L]
    • ‍ Lepsza trocha w pokoju, niż wielka hojność w niepokoju. 1861 [SWil]
    • ‍ Pokoju zażywam. Troc. 1908 [SW]
    • ‍ Zaszedł wypadek, który wstrząsnął pokojem całego domu. Orzesz. Pieśń 264. 1948-1951 [SJPDor]
    • ‍ Iść, odejść w pokoju. 2003 [USJP]
  2. «stan spokojnego, nie kwestionowanego posiadania, in possidendo aliquid non perturbari (sensu subst.)» [SStp] SXVI: «stan bez trosk, kłopotów, zewnętrznego niepokojenia; bezpieczeństwo; dobrobyt (głównie w aspekcie sytuacji życiowej jednostki); praw. niekwestionowane prawo posiadania»
    • ‍ Jako Bogusław umowił z Jafroszką, iż mu miała w Karninie dać pokoj. Kościan nr 63. 1393 [SStp]
  3. «przymierze, układ, zgoda, foedus» [SStp] SXVI: «zgoda, nieczynienie krzywdy drugiemu człowiekowi», SJPDor: «układ o zakończeniu działań wojennych między państwami prowadzącymi wojnę, określający wzajemne stosunki tych państw»
    • ‍ Przez czyj pokój między człowiekiem i aniołem wczynion jest. Naw 42 (przed 1500 rokiem) [SStp]
    • ‍ Którego kolwiek człowiek Chrześcijáński obráził bliźniego swego, ma od niego szukáć pokoju. BiałKat 231v 1566 [SXVI]
    • ‍ Żydzi żeby od każdej osoby za pokojem byli; bo kto by im nie dał pokoju, ma być karan. s. 1102 1861 [SWil]
    • ‍ Podniósł jeszcze jedną klęskę na morzu, Kartagina zmuszona była zawrzeć pokój. Hist. star. 176 1949 [SJPDor]
  4. «porządek publiczny, status rei publicae tranquillus, non perturbatus» [SStp]
    • ‍ Letales ictus seu wlnera, que in recenti facto non deprehensa sunt, iustis expositis diebus conqueri debent et pacis fractor, pokoju złamać (OrtOssol 27, 4, OrtMac 23: co mir złomił), iustis sentenciis sequi OrtRp 13, 4. (około 1450 roku) [SStp]
    • ‍ Królowi przystoi, żeby strzegł pokoja pospolitego. Gor. Włoch. E. 2. 1807-1814 [L]
  5. «izba mieszkalna, cubiculum» [SStp] SXVI: «miejsce odosobnienia, ustronie; prywatna część wnętrza domu (mogąca składać się z kilku pomieszczeń), do której - prócz właściciela i jego rodziny - miały dostęp tylko osoby zaufane, służąca m.in. jako sypialnia; zwłaszcza w siedzibach władców i dostojników; czasem może pomieszczenie mieszkalne w ogóle», ESXVII-XVIII: «pomieszczenie mieszkalne, izba, komnata», L: «budowanie dla uspokojenia, mieszkanie spokojne, izba», SWil: «izba, komora wykwintniejsza niż zwykle, izba w mieszkaniu lepszém», SW: «komnata, stancja, izba», SJPDor: «część mieszkania lub jakiegoś lokalu oddzielona ścianami od innych pomieszczeń, w odróżnieniu od kuchni, łazienki - zwykle nie mająca paleniska i urządzeń sanitarnych», USJP: «część domu, mieszkania, hotelu, biura itp. oddzielona od innych pomieszczeń ścianami, podłogą, sufitem, mająca okna i drzwi, w odróżnieniu od kuchni i łazienki niewyposażona w kuchenkę, palenisko i urządzenia sanitarne»
    • ‍ Tedy rychło Tobiasz ... ze swego pokoja wyskoczył... ku temu ciału martwemu przybieżał. BZ, Tob 2, 3 1455 [SStp]
    • ‍ Biskup się gniewa na posła iż bezpiecznie wszedł na pokój. Ale kto tak bezpieczny był Iż tu tego błazna puścił. Widząć zem na pokoju był Iż tam śmiele drzwi otworzył. [...] Tu ledwie panie puszczają. RejKup c4v 1549 [SXVI]
    • ‍ Nie masz tylko zwyczajna przed pokojem warta. PasPam 143. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Droższy teraz pokój, niż przedtym wioska. Zab. 13, 210 1770-1777 [L]
    • ‍ Pokój jadalny. Pokój bawialny. 1861 [SWil]
    • ‍ Pokój jadalny. 1908 [SW]
    • ‍ Pootwierane drzwi pokazywały długą amfiladę pokojów. Reym. Now. I. 419. 1950 [SJPDor]
    • ‍ Podczas wakacji wynajmował pokoje letnikom. 2003 [USJP]
  6. «czas, kiedy nie ma wojny» [SXVI] ESXVII-XVIII: «stan państwa nieprowadzącego wojny, spokojne czasy; rozejm», L: «niebytność wojny abo uspokojenie po wojnie», SWil: «stan państwa spokojny, nieburzliwy, niewojenny, uspokojenie po wojnie», SW: «spokój w kraju, w państwie, niebytność wojny albo uspokojenie po niej, czasy, spokojne», SJPDor: «stosunek między państwami, które nie prowadzą wojny między sobą; sytuacja, w której państwo, naród itp. nie jest w stanie wojny», USJP: «stosunek między państwami, które nie prowadzą ze sobą wojny; także: sytuacja, w której państwo, naród itp. nie jest w stanie wojny»
    • ‍ I wy pánowie szláchtá i rycerstwo, iż pokoj, ázaście sie pługow, gospodárstwá i kupiectwá nie jęli, zbroje poniechawszy? KromRozm I Lv 1551 [SXVI]
    • ‍ Pytał o wszystko z jakiem dziełem jadą Posłowie? Powiedziałem ze chcą pokoju. PasPam 174. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Choćby najdłużej trwała wojna, na koniec pokój stanie; a ten pokój trwać będzie, póki jedna z partyj zerwać go nie zechce. Zab. 13, 80 1770-1777 [L]
    • ‍ Pokojem państwa kwitną. 1861 [SWil]
    • ‍ W pokoju myśleć o wojnie potrzeba. Troc. 1908 [SW]
    • ‍ Pierwszy po wojnie Światowy Kongres Intelektualistów stał się potężną manifestacją ludzi nauki i sztuki w obronie pokoju. Andrz. Pokój 13 1950 [SJPDor]
    • ‍ Na świecie panuje pokój. 2003 [USJP]
  7. «traktat pokojowy» [SXVI] SWil: «ugoda zawarta między wojującymi stronami, traktat», SW: «ugoda między stronami wojującemi, rozejm, traktat pokojowy», USJP: «układ o zakończeniu działań wojennych między państwami prowadzącymi wojnę, określający wzajemne stosunki tych państw»
    • ‍ áby przez niniejszego pokoju zjednoczenié i przymiérze wszytki przyczyny nienawiści [...] mogły być wykorzenioné SarnStat 1095 1594 [SXVI]
    • ‍ Pokój westfalski. 1861 [SWil]
    • ‍ Pokój z kim uczynić, zawrzeć. Troc. 1908 [SW]
    • ‍ Podpisać, zawrzeć pokój. 2003 [USJP]
  8. «spoczynek, sen, spanie» [SW]
    • ‍ Aby każdy, gdy się ma na pokój obrócić, rozważył sobie, jeśli co dobrego przez on dzień uczynił. Bz. 1908 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «brak trosk, kłopotów, zamieszania, spokój, bezpieczeństwo, pomyślność, szczęście, wytchnienie, odpoczynek» [SStp]
  2. «czas, kiedy nie ma wojny» [SXVI]
  3. «traktat pokojowy» [SXVI]
  1. «brak trosk, kłopotów, zamieszania, spokój, bezpieczeństwo, pomyślność, szczęście, wytchnienie, odpoczynek» [SStp]
  2. «izba mieszkalna» [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. (niechaj będzie) pokój temu (a. twemu) domowi «pozdrowienie lub błogosławieństwo» [SXVI]
  2. dać czemu pokój (dziś zwykle: spokój) «zaniechać, zaprzestać czego» [SJPDor]
  3. dać komu pokój (dziś zwykle: spokój) «przestarz. przestać komuś dokuczać, przeszkadzać, zaczepiać, zawracać głowę» [SJPDor]
  4. dać pokoj czemu, jakiej rzeczy «porzucić ją, odstąpić od niej, poprzestać» [SW, L]
  5. dać pokój komuś, czemuś «przestać się zajmować kimś lub czymś, przestać bić się z kimś, niepokoić kogoś; zaniechać czegoś» [ESXVII-XVIII]
  6. daj mi pokoj «nie przeszkadzaj mi» [T]
  7. daj mi święty pokój «nie zawracaj mi głowy» [SW]
  8. daj pokoj «nie przeszkadzaj mi, nie zaczepiaj» [SW, L]
  9. danie pokoju Chrystusowego «pożegnanie chrześcijańskie» [SXVI]
  10. fajka pokoju «w Indiach: fajka palona kolejno przez wojowników przy zawieraniu układów pokojowych jako symbol przyjaznych stosunków» [SJPDor]
  11. gałązka oliwna pokoju, różdżka pokoju, gołąb pokoju «symbol pokoju i zgody» [SJPDor]
  12. gołąb pokoju «symbol pokoju i zgody» [SJPDor]
  13. książę, król pokoju «określenie Chrystusa» [SXVI]
  14. niech(aj) [kto, co (= [kości czyje])] odpoczywa (a. odpoczną) w pokoju «o śmierci» [SXVI]
  15. ofiara za pokój «ofiara biesiadna, którą składano przez częściowe spalenie zabitego zwierzęcia, pozostała zaś część była spożywana przez kapłanów i ofiarującego, co podkreślało wspólnotę Izraelitów z Bogiem» [SXVI]
  16. Pan pokoju; sprawca, wynaleźca pokoju «określenie Boga» [SXVI]
  17. pokój Boży (łac. treuga Dei) «w średniowieczy: zakaz walczenia pod groźbą kar kościelnych w pewnych dniach tygodnia (od środy wieczór do poniedziałku rano) i w pewnych porach roku, np. w okresie adwentu, wielkiego postu, Świąt Bożego Narodzenia itp.» [SJPDor]
  18. pokój jego prochom, wieczny mu pokój, niech odpoczywa w pokoju itp. «podniosły, uroczysty zwrot pochodzenia kultowego, używany w odniesieniu do osoby zmarłej» [SJPDor]
  19. pokój ludziom dobrej woli, pokój z tobą, pokój temu domowi itp. «podn. i książk. zwroty pochodzenia kultowego czasem wypowiadane jako słowa powitania lub pożegnania» [SJPDor]
  20. pokój święty «w starożytnej Grecji: zakaz walczenia w okresie igrzysk olimpijskich» [SJPDor]
  21. pokój z tobą «Funkcja pozdrowienia lub błogosławieństwa» [SXVI]
  22. pójść na wieczny pokój «umrzeć» [SWil]
  23. różdżka pokoju «symbol pokoju i zgody» [SJPDor]
  24. sędzia pokoju «w byłym zaborze rosyjskim: sędzia powoływany spoza grona zawodowych prawników, rozstrzygający spory cywilne w najniższej instancji» [SJPDor]
  25. sędzia pokoju «wybrany dla utrzymania spokojności» [SWil]
  26. słowo pokoju «pozdrowienie» [SXVI]
  27. syn pokoju «wyr. hebr. człowiek, który miłuje pokój» [SXVI]
  28. święty pokój [SWil]
  29. udać się, iść na pokoje; bywać na pokojach «przestarz. udać się, iść do czyich apartamentów; bywać u kogo, być przyjmowanym przez kogo (przez osobę wysoko postawioną, dostojnika)» [SJPDor]
  30. zbrojny pokój «sytuacja, w której państwo nie prowadzi jeszcze wojny, ale jest w stanie zbrojnej gotowości» [SJPDor]
  31. zgodzić kogo do pokojów «zgodzić kogoś na pokojówkę, przyjąć kogo do służby» [SJPDor]
  32. zgodzić kogo do pokojów «przestarz. zgodzić kogo na pokojówkę, przyjąć kogo do służby» [SJPDor]

Połączenia wyrazowe

  1. (z)burzyciel pokoju [SXVI]
  2. autor pokoju «Bóg» [ESXVII-XVIII]
  3. idź(że), jedź w pokoju [SXVI]
  4. idź(że), jedź z pokojem [SXVI]
  5. mąż pokoju [SXVI]
  6. miłować pokój; kochać się w pokoju; miłośnik pokoju [SXVI]
  7. pokoju zażywam [T]
  8. pokoy krzewić, stanowić, pomnażać, rwać [T]
  9. pokój alandzki [ESXVII-XVIII]
  10. pokój alkowy [ESXVII-XVIII]
  11. pokój czyj [SXVI]
  12. pokój czynić, dawać, sprawić, przynosić, gwałcić, mieć, objawić, prorokować, zwiastować, zacho(wy)wać [SXVI]
  13. pokój komu [SXVI]
  14. pokój mieszkalny, gościnny, jadalny, stołowy, sypialny, biurowy, hotelowy, przechodni [SJPDor]
  15. pokój między kim (i kim) [SXVI]
  16. pokój na kogo [SXVI]
  17. pokój nad kim, nad czym [SXVI]
  18. pokój niebieski, łaskawy, wdzięczny, święty, prawdziwy, wielki [SXVI]
  19. pokój od czego [SXVI]
  20. pokój od kogo «od Boga» [SXVI]
  21. pokój w kim «w Bogu» [SXVI]
  22. pokój wieczny «a. wiecznie trwający a. wiekuisty» [SXVI]
  23. pokój z wygodami «pokój sublokatorski z prawem korzystania z urządzeń sanitarnych znajdujących się w danym mieszkaniu» [SJPDor]
  24. pozdrowienie pokoju [SXVI]
  25. pójść na pokoje [SWil]
  26. przepyszne pokoie [T]
  27. przymierze pokoju [SStp]
  28. układać się o pokój [SWil]
  29. użyczyć pokoju [SXVI]
  30. w pokoju [SXVI]
  31. w pokoju, mało używane: z pokojem, za pokojem «bez przeszkody, napaści, kłótni, wojny, zaczepki» [SW]
  32. z pokojem, w pokoju «nie doznając zaczepek, zwłaszcza przeszkód w posiadaniu» [SStp]
  33. za pokojem, w pokoju, z pokojem «spokojnie, bez napaści, kłótni, wojny, zaczepki» [L]
  34. żyć w pokoju [SXVI]

Przysłowia

  1. Dla pokoju tę broń noszę| O ktory cię Boże proszę. [ESXVII-XVIII]
  2. Lepsza trocha w pokoju, niż wielka hojność w niepokoju. [L]
  3. Nie wie, co to pokój, kto wojny nie skosztował. [SW, L]
  4. Pokoj w ostrzu broni. [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Agnieszka Ziętarska, Zespół -