dola

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -ja- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *dol- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *del(ə)- [IEW]
  4. pie. (laryng.)
    *dolh₁- [EDSIL]
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *delh₁- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *dol'a (dial. też *dolь i *dola)
  1. Języki słowiańskie
  2. stczes.
    dole
  3. słc.
    doľa
  4. słc.
    dol'a
  5. błr.
    dólja
  6. ros.
    dólja
  7. ukr.
    dólja
  8. strus.
    dolja
  9. csł.
    dola
  10. csł.
    dol
  11. csł.
    odolĕti
  12. śrbułg.
    dola
  13. śrbułg.
    dola
  1. Polskie formy gwarowe
  2. pol.gw.
    dolá [SGP]
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    dalià
  3. lit.
    dalìs
  4. lit.
    dalà
  5. łot.
    dial. dalis
  6. łot.
    daļa
  7. sans.
    dalíḥ
  8. sans.
    dala-
  9. sans.
    dalati
  10. stind.
    dala
  11. łac.
    dolāre
  12. łac.
    dolāre

Ewolucja formalna

  1. pie. *dol-
  2. psł. *dolja
  3. stpol. *dol'ā
  4. śrpol. dolá, dola (poświadczony od XVII w.)

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «los» [ESXVII-XVIII] L: «położenie, w którym się kto znajduje, stan, powodzenie, los», SWil: «przeznaczenie, los, stan», SW: «udział, przeznaczenie, los, stan, położenie», SJPDor: «los przypadający komu w udziale; położenie, stan, powodzenie», USJP: książk. «los przypadający komuś w udziale; położenie, stan»
    • ‍ Z małych zbyt poszli początków Rzymianie A jakąś im dał potęgę? Mój Panie znowuś odebrał kiedy twoja wola. Ta profesyja ta jest ludzka dola. PasPam 190v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Pytał się wróżka, co by też miał na świecie za dolą? Nieszczęśliwa moja dola temu była przyczyną. 1745 [T]
    • ‍ Nie opuszczaj mnie w téj opłakanéj doli. Teat. 50, c. 71 1775-1806 [L]
    • ‍ Taka to moja dola! 1861 [SWil]
    • ‍ Choćbym pierzchnął na kraj świata, moja dola za mną lata. Kor. 1900 [SW]
    • ‍ Widać, że kiedy komu z doli wypadnie być przeklętym, to już od przekleństwa nie wychodzi. Krasz. Chata III, 187. 1948 [SJPDor]
    • ‍ Dobra, zła dola. 2003 [USJP]
  2. «pomyślność, szczęście, fortuna» [L] SWil: «pomyślność, szczęście, fortuna», SW: «pomyślność, szczęście, fortuna»
    • ‍ Człowiek dobrych obyczajów i nauką zalecony, znajdzie swoję dolą. Xiądz. 239 1786 [L]
    • ‍ Dola czy z nami niedola, bądź jego wola. Kniaź. 1837 [SW]
    • ‍ Dola z nami czy niedola, bądź Jego święta wola 1861 [SWil]
  3. «mit. słowiańska bogini dobrego losu» [SWil]
    • ‍ Przeciwniczką jéj Niedola. 1861 [SWil]
  4. «jedna dziewięćdziesiąta szósta część zołotnika (wagi rosyjskiéj), = jednéj trzeciéj części łuta, = 0,015 grammom; 100 doli = 45 grammom» [SWil] SW: «waga Ros. = 1/3 łuta»
    • ‍ 1 rubel zawiera zwykle 4 zołotniki i 21 dola czystego srebra. 1861 [SWil]
  5. «karc. szóstka winna w grze, zwanej drużbartem» [SW] SJPDor: daw. «w drużbarcie: szóstka pik»
    • ‍ Gramy w karty, w mariasza albo drużbarta; warto zobaczyć, jakie miny Macieńko wyrabia, kiedy ma dolę albo siódemki. Hof. Kl. Dziennik 28. // L 1898 [SJPDor]
  6. «ósemka winna w grze, zwanej chapanką» [SW] SJPDor: daw. «w chapance: ósemka pik»
  7. «lek. samopoczucie chorego» [SW]
    • ‍ Dola bezgorączkowa = ustanie gorączki 1900 [SW]
  8. «gw. miejska: udział w czym, należna część czego» [SJPDor] USJP: «część przypadająca na kogoś z podziału zdobyczy, zarobionych wspólnie pieniędzy itp.»
    • ‍ Z sześćdziesięciu tysięcy zabranych inżynierowi przez kierowcę otrzymał jako swoją dolę czterdzieści tysięcy. Życie Warsz. 305 1958 [SJPDor]
    • ‍ Otrzymać swoją dolę. 2003 [USJP]
  9. «rodzaj ułożenia włosów» [SW]
    • ‍ Rzadkie kosmyki, wysuwające się za uszami, przystrzyżone w tak zwaną dolę. 1900 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «położenie, w którym się kto znajduje, stan, los» [L]
  2. «pomyślność, szczęście, fortuna» [L]

Związki frazeologiczne

  1. od złej doli, głowa boli «od złego losu, stanu, głowa boli» [SWil]

Połączenia wyrazowe

  1. dola bezgorączkowa «ustanie gorączki» [SW]
  2. dola i niedola «różne koleje losu, szczęście i nieszczęście» [SJPDor]
  3. dola i niedola «różne koleje losu, powodzenie i niepowodzenie, szczęście i nieszczęście» [USJP]
  4. pomyślna, szczęśliwa, zła dola «przeznaczenie, los, stan» [SWil]

Przysłowia

  1. Od złej doli głowa boli. [SW]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Izabela Jania, Aleksandra Żurek-Huszcz