byt

rzeczownik, r.m.
psł. dekl. -o- tematowa→ pol. dekl. m.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *bʰū-to-
  3. od rdzenia pie.
    *bʰeu̯- [IEW]
  4. pie. (laryng.)
    *bʰuh₂-to-
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *bʰu̯eh₂- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    bytъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    byt
  3. głuż.
    byt
  4. słc.
    byt
  5. słw.
    bət
  6. słw.
    dobrï bət
  7. błr.
    byt
  8. błr.
    byt
  9. ros.
    byt
  10. ukr.
    dobróbut
  11. ukr.
    póbut
  12. strus.
    bit
  13. strus.
    bytъ
  14. bułg.
    bit
  15. mac.
    bit
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    bùtas
  3. prus.
    buttan
  4. sans.
    bhūtá-m
  5. stisl.
    buð
  6. grec.
    phytón
  7. stirl.
    both

Ewolucja formalna

  1. pie. *bʰū-to-
  2. psł. *bytъ
  3. stpol. byt

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «mieszkanie, przebywanie, habitatio» [SStp] SXVI: «miejsce pobytu», ESXVII-XVIII: «miejsce pobytu, przebywanie, mieszkanie», SW: stpol. «siedlisko, mieszkanie, pobyt», SWil: «siedlisko, bycie gdzie, mieszkanie, pobyt»
    • ‍ Tu ja mieszkam, to jest mój byt. Mącz 232d 1564 [SXVI]
    • ‍ Jákoż im [czartom] prędko pozwolono bytu w tych wieprzách? BirkNiedz 121 1623 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Tu ja mieszkam, tu mój byt. 1861 [SWil]
    • ‍ Ktory człowiek siedzi w prawie miesckiem, majdborskiem prawie, i tam bytem żył albo żywie (OrtMac 91: bytem mięszka), ten może swej żenie dać wiano. OrtBr VI 370 1884 [SStp]
    • ‍ Siedzi w miesckim prawie i tam bytem żywie. 1900 [SW]
  2. «życie, vita» [SStp] SXVI: «pierwotnie fil.: existentia, istnienie, bytowanie, trwanie, życie; sposób życia», ESXVII-XVIII: «istnienie, życie (również w wymiarze eschatologicznym); sposób życia i postępowania», SWil: «bycie, bytność, egzystencja», SW: «istnienie, bycie», USJP: książk. «całokształt życia; istnienie, życie, egzystencja, bytowanie»
    • ‍ My tobie tego bytu pana szczęściá życzemy, i tej miłości. ForCnR C2v 1524 [SXVI]
    • ‍ Wszytek byt nasz i cała istota nasza nie jest zgoła z nas samych, lecz cale z łaski samego jedynego Boga. BujnDroga 6 1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Rząd bez bytu pewnych pośredniczych władz, utrzymać się nie może. 1861 [SWil]
    • ‍ Ci, jiż płaczą przedłużenia tego byta (gl.: żywota), będą ucieszeni. R XXII 238 1895 [SStp]
    • ‍ Byt dał temu, czego nie było. Skar. 1900 [SW]
    • ‍ Byt człowieka, zwierzęcia. 2003 [USJP]
  3. «warunki życia» [ESXVII-XVIII] SJPDor: «utrzymanie, warunki materialne życia, podstawa egzystencji», USJP: «warunki materialne, p0dstawa egzystencji; utrzymanie»
    • ‍ Potrzeba, aby zwierzęta od wszelakiego bytu stadnie ponoszenia przyuczono. DorHipTur 57 1603 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Póki żyta, póty byta. 1900-1927 [SW]
    • ‍ Oprócz tego, w razie śmierci Jana, byt Antosi będzie zabezpieczony osobnym aktem notarialnym. Bał. Dziady 203 1951 [SJPDor]
    • ‍ Polepszyć, zabezpieczyć, zapewnić sobie lub komuś byt. 2003 [USJP]
  4. «filoz. znaczy wszystko, co było, jest i będzie» [SWil] SW: «a) wszystko, co było, jest albo będzie; b) ogół rzeczy istniejących; c) stała podstawa przemijających zjawisk, stałe ich źródło i przyczyna», USJP: filoz. «wszystko to, co jest, co istnieje w jakikolwiek sposób; główny przedmiot badań ontologii»
    • ‍ Byt absolutny. 2003 [USJP]
  5. «stan bycia, mienie, sposób bytności, istnienia» [SW]
    • ‍ Często z lepszego idziemy bytu do bytu gorszego. Jabł. 1900 [SW]
  6. «życie wygodne, dobrobyt» [SW]
    • ‍ Praca do bytu tór ściele. Karp. 1900 [SW]
  7. «istota życia, rzecz istniejąca, istnienie» [SJPDor]
    • ‍ Koszmary zwidzeń, nie tylko we śnie, lecz i na jawie, ukazały się mu przed oczyma, wciąż idące rojowiska jakichś zwierząt, gadów, płazów, ryjów, mord, paszczęk, cielska potwornych bytów Żer. Char. 282 1948 [SJPDor]

Zmiany semantyczne

  1. «mieszkanie, przebywanie» [SStp]
  2. «bycie, istnienie, utrzymanie, warunki materialne życia, istota życia, rzecz istniejąca» [SJPDor]

Związki frazeologiczne

  1. byt absolutny «absolut» [USJP]
  2. bytem żyć gdzie «przebywać» [ESXVII-XVIII]
  3. niepodległy byt «niepodległość, suwerenność» [USJP]
  4. racja bytu «sens bycia, istnienia, przeznaczenie, miejsce jakiejś rzeczy wśród innych» [SJPDor]
  5. ustalić swój byt «zorganizować swoje życie» [USJP]
  6. walka o byt «zdobywanie środków do życia» [SJPDor]

Połączenia wyrazowe

  1. boży byt [ESXVII-XVIII]
  2. byt doczesny [ESXVII-XVIII]
  3. dobry byt, lepszy byt «zamożność, dostatek, wygoda» [ESXVII-XVIII]
  4. zagadka, zagadnienie bytu [USJP]

Przysłowia

  1. Dobry byt - piękny malarz. [SW]
  2. I najlepszy w dobrym bycie się zepsuje. [SW]
  3. Poki żytá, poty bytá, wszák nie dáć od tego mytá. [ESXVII-XVIII]
  4. Póki żyta, póty byta (zam. bytu), wszać nie dać od tego myta. «żyto najlepiej dobry byt przysparza» [SWil]
  5. Póki żyta, póty byta. [SW]
  6. W dobrem bycie wszytko idzie z mydłem. [ESXVII-XVIII]
  7. Wolność za dobry byt stoi. [SW]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Magdalena Bloch, Zespół -