czas

rzeczownik, r.m.
psł. dekl. -o- tematowa→ pol. dekl. m.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *kēs- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *kes- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *čàsъ (etymologia niepewna)
  3. od psł.
    *česati
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    čas
  3. dłuż.
    cas
  4. głuż.
    čas
  5. słc.
    čas
  6. błr.
    čas
  7. ros.
    čas
  8. ukr.
    čas
  9. strus.
    časъ
  10. scs.
    časъ
  11. bułg.
    čas
  12. mac.
    čas
  13. sch.
    čȁs
  14. słoweń.
    čàs
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. prus.
    kīsman
  3. alb.
    kohë

Ewolucja formalna

  1. pie. *kēs-
  2. psł. 1 *kěso-
  3. psł. 2 *čàsъ
  4. stpol. č'ăs
  5. śrpol. čas

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «pojęcie nieprzerwanego trwania» [SXVI] SStp: «tempus», L: «ciąg następujących po sobie chwil», SWil: «ciąg następujących po sobie chwil», SW: «forma, w jakiej ujmujemy i pojmujemy następstwo i trwanie zjawisk», SJPDor: «nieprzerwany ciąg chwil, trwania», USJP: «nieprzerwany ciąg następujących po sobie chwil, ciągłe trwanie»
    • ‍ Franciszek wnukiew swoją... przyjął na swą pieczą, a w postu czasie ją... za mąż wydał. Sul 37 1449 [SStp]
    • ‍ Nic się tak nie może taić, czego by czas nie mógł odkryć. BielŻyw 3 1535 [SXVI]
    • ‍ Czas mierzy się wiekami, rokami, miesiącami, tygodniami, dniami, godzinami, kwadransami, minutami. Solsk. G. 3 1683-1686 [L]
    • ‍ Czas płynie, upływa, szybko bieży. 1861 [SWil]
    • ‍ Czas płynie, jak woda. 1900-1907 [SW]
    • ‍ Wskazał mu oczyma bryłę okrągłą, zapewne przez lodowiec przed niezmiernością czasu w tym miejscu zostawioną. Żer. Nawr. 270 (1913) 1948 [SJPDor]
    • ‍ Cenny, drogocenny, stracony czas. 2003 [USJP]
  2. «odcinek czasowy wyodrębniony na podstawie dziejących się w nim wypadków» [SXVI] SStp: «okres, tempora», ESXVII-XVIII: «wyodrębniony okres, gdy coś się dzieje», L: «czas właściwy czemu», SJPDor: «wyodrębniony okres, wyodrębniona pora, gdy coś jest wykonywane lub coś się dzieje; okres dziejowy», USJP: książk. «wyodrębniony okres, określona pora, w której coś się dzieje lub coś jest wykonywane»
    • ‍ Nie będą osromoceni we zły czas i we dni głodne nasyceni będą. Fl 36 1400 (druga połowa XIV w.) [SStp]
    • ‍ Albowiem gdy też wejrzysz w onę liczbę, którą tamże w tych księgach y w tejże kap kładzie, opisując czas od zbudowania kościoła Salomonowego aż do zborzenia jego przez Nabuchodonozora CzechRozm 170v 1575 [SXVI]
    • ‍ Czas mówienia, czas milczenia. Sk. Kaz. 39 1595 [L]
    • ‍ Wszystkich tych ktorzy iakięm kolwiek sposobem przez wszystek czas Panowania naszego nas urazili przyimuięmy do Czci. PasPam 210v-211 1656 - 1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Jest koniec września: czas kopania ziemniaków, czas dojrzałych śliwek. Kurek Grypa 99 1935 [SJPDor]
    • ‍ Czas opadania liści z drzew. 2003 [USJP]
  3. «określona pora w ciągu doby» [SStp] SPXVI: «termin; moment, chwila», Kn: «doba, chwila», ESXVII-XVIII: «chwila, moment», L: «pewna część czasu», SWil: «pora, godzina, chwila», SW: «chwila, moment, pora», SJPDor: «chwila, moment, pora», USJP: «chwila, moment, pora»
    • ‍ I powiedział Bog: Bądźcie światłem w stworzeniu niebieskim, a rozdzielcie dzień z nocą, a bądźcie na rozeznanie czasom i dniom, i latom. BZ Gen 1, 14 1455 (II poł. XV w.) [SStp]
    • ‍ Nie mógł mię nigdy żadny czas minąć tak rano jako y z wieczora abych kiedy przestał wołać z prawego serca ku tobie panie. RejPs 186 1541 [SXVI]
    • ‍ Vix suppedito otium studio Ad Heren 1621 [Kn]
    • ‍ Nizwli by posprowadzano Senatorow Roznie pomiescie stoiących Siła by to czasu wzięło. PasPam 146 1656 - 1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Każdą minutą i najmniejszym czasem, Ty mi na myśli. Zab. 14, 125 1769-1770 [L]
    • ‍ Dobry czas. Zły czas, 1861 [SWil]
    • ‍ Czas za czasem goni. 1900 [SW]
    • ‍ Jak on się roztył w ciągu niespełna roku, od czasu gdy się ostatni raz spotkali. Krucz. Sidła 154 1937 [SJPDor]
    • ‍ Rok minął od czasu ich ostatniego spotkania. 2003 [USJP]
  4. «właściwy, stosowny, ustalony czas» [SStp] SPXVI: «odpowiednia, najwłaściwsza pora; sposobność, nadarzająca się okazja, towarzyszące okoliczności», ESXVII-XVIII: «odpowiednia chwila, sposobność», L: «pora, sposobny czas do czego; dojrzały czas, że już odwłoka dalsza miejsca nie ma», SWil: «czasowe okoliczności, SW: «stosowna chwila, pora, termin, kolej, sposobność, okazja; okoliczności, warunki», SJPDor: «pora właściwa, stosowna; termin», USJP: książk. «stosowna, właściwa pora na coś; termin»
    • ‍ Ten to czas jestci się on był przybliżył, iżeć Maryja swego synka jest ona porodzić była miała. Gn 4a (po 1400 roku) [SStp]
    • ‍ Odwoz żyta ma przypomnieć urzędnik Panu kiedy czas, aby z tym nie omieszkał. GostGosp 50 1588 [SXVI]
    • ‍ Tempestas est egregia Cicer. 1621 [Kn]
    • ‍ Będzie na to czas uspokoiwszy da Pan Bog Woynę tak straszną Turecką. PasPam 243 1656 - 1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Już też czas abym powiedział Teraz, com od ciebie wiedział. Past. F. 79 1722 [L]
    • ‍ Jeszcze nie czas. 1861 [SWil]
    • ‍ Komu w drogę, temu czas. 1900 [SW]
    • ‍ Czas ująć w dłonie pług, pióro i łom, czas budować dom. Bron. W., Nadz. 13 1951 [SJPDor]
    • ‍ Czas, byś się ożenił i ustatkował. 2003 [USJP]
  5. «u kobiet, miesiączki» [L] SWil: «miesięczne upławy, perjody», SW: «miesiączka»
    • ‍ W pięćdziesiątym pospolicie roku przestają niewiasty miewać swe czasy. 1807-1814 [L]
    • ‍ W pięćdziesiątym pospolicie roku przestają niewiasty miewać swe czasy. 1861 [SWil]
  6. «rodzaj rachuby czasu» [SJPDor] USJP: «metrol. sposób obliczania, wyznaczania czasu, chronologicznego uszeregowania zdarzeń»
    • ‍ Kiedy niekiedy trzasnęła pod stopą sucha gałązka, czasami drzewa westchnęły jednostajnym poszumem. ŻER. Uroda 247 1948 [SJPDor]
  7. «jęz. kategoria i forma gramatyczna czasownika określające stosunek odbywania się jakiejś czynności (zachodzenia stanu) do momentu wypowiedzi o tym» [USJP]

Zmiany semantyczne

  1. «pojęcie nieprzerwanego trwania» [SStp]
  2. «właściwy, stosowny, ustalony czas» [SStp]
  1. «odcinek czasowy wyodrębniony na podstawie dziejących się w nim wypadków» [SXVI]
  2. w funkcji przysłówka «niekiedy, nieraz» [ESXVII-XVIII]

Związki frazeologiczne

  1. czas nie pozwala na coś komuś «ktoś nie ma czasu na coś, ma zajęty czas czym innym» [ESXVII-XVIII]
  2. czas ogórkowy «martwy sezon, powtarzający się okres braku pracy, rozrywek itp.» [SJPDor]
  3. daw. w dalszym czasie «w przyszłości» [SJPDor]
  4. duch czasu «zespół istotnych cech charakterystycznych dla atmosfery umysłowej jakiejś epoki» [SJPDor]
  5. jest czas «jest możliwość» [ESXVII-XVIII]
  6. za wszystkie czasy «jak nigdy dotąd, jak rzadko kiedy» [SJPDor]

Połączenia wyrazowe

  1. czas adwentowy «okres adwentu» [ESXVII-XVIII]
  2. czas białogłowski «miesiączka» [ESXVII-XVIII]
  3. czas ogórkowy «martwy sezon, powtarzający się okres braku pracy, rozrywek, itp» [SJPDor]
  4. czas zły «niepomyślny okres» [Kn]
  5. czasy apostolskie «Dzieje Apostolskie» [ESXVII-XVIII]
  6. do czasu «do określonego momentu» [SXVI]
  7. duch czasu «zespół istotnych cech charakterystycznych dla atmosfery umysłowej jakiejś epoki» [SJPDor]
  8. fot. zdjęcie na czas «zdjęcie wykonywane bez użycia migawki» [SJPDor]
  9. geogr. mors. czas portowy «czas przyjścia fali przypływowej do danego portu; opóźnienie się tej fali w stosunku do górowania księżyca» [SJPDor]
  10. gorący czas «czas, w którym szybko następują po sobie ważne rzeczy, w którym należy szybko działać» [SJPDor]
  11. pogodny czas «moment dobrego humoru» [ESXVII-XVIII]
  12. w czas «w miarę, w sam raz» [SStp]
  13. wielki (lub ostatni) czas «moment, chwila bardzo bliska, w której powinno się coś stać, być wykonane» [SJPDor]
  14. z czasem, daw. za czasem «w miarę upływu czasu; w okresie późniejszym» [SJPDor]

Przysłowia

  1. Choć ludzi jest gwałt a o człowieka czasem trudno. [ESXVII-XVIII]
  2. Czásu pogody boj się wiélkiéj wody ábo náwałności. [ESXVII-XVIII]
  3. Biedność na wieczność, bogactwo na czas. [SW]
  4. Bo jáko mądrzy nápisáli, iż sie czásy mienią, á my sie też z nimi záwżdy mienić musimy, i káżde spráwy nasze. [SXVI]
  5. Ból zá czásem ustájé. [ESXVII-XVIII]
  6. Czás doktór káżdemu. [SXVI]
  7. Czas na czasie nie stoi. «jedna i ta sama chwila jest dla jednego niepomyślna, dla drugiego - nie» [SW]
  8. Czas najlepszy doktór. [SW]
  9. Czas najlepszy lekarz. «z upływem czasu zapomina się o doznanym cierpieniu» [USJP]
  10. Czás odmienny léczenia ma sposoby tákié. [SXVI]
  11. Czas płaci, czas traci «tj. rozmaicie się dzieje, czasem się straci, czasem się zarabia» [SWil]
  12. Czas to pieniądz. «czas jest cenny, nie należy go marnować» [SJPDor, USJP]
  13. Czas traci, czas płaci. [SW]
  14. Czas ucieka, śmierć goni, wieczność czeka. [SW]
  15. Czásci trudne rzeczy leczy. [SXVI]
  16. Czasy się odmieniają, z czasami i ludzie. [SW]
  17. Daj Boże w dobry czas mówić, a we zły milczeć. [SW]
  18. Do czasu dzban wodę nosi. [SW, SJPDor]
  19. Dobry záwsze czás dobrzé czynić, ojczyzny bronić. [ESXVII-XVIII]
  20. Gdyż wiesz, żeć czás jáko wodá ciecze. [SXVI]
  21. Je jak za dobrych czasów. [SW]
  22. Każda rzecz ma swój czas. [SW]
  23. Komu w drogę, temu czas. «wezwanie do odejścia, wyruszenia» [SW, SJPDor, USJP]
  24. Korzystaj z czasu, póki czas. [SW]
  25. Nie broj Ráchemberku, przed czásem zginiesz. [ESXVII-XVIII]
  26. Nie płaci towar, tylko czas. [SW]
  27. Pan Bóg czasy rozdaje. [SW]
  28. Po czasie (= za późno) każdy gotów. [SW]
  29. Po czasie każdy mądry. [SW]
  30. Przyjdzie czas, przyjdzie rada. [SW]
  31. Rozumem ma uprzédzić, co inszé czás goni. [SXVI]
  32. Szkoda czasu i atłasu. «tj. szkoda na to starań i kosztu» [SJPDor, SWil]
  33. Zleci czas, jak biczem trzasł. [SW]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Barbara Granops, Zespół -