osoba

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -a- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *sebʰ-
  3. od rdzenia pie.
    *se- / *s(e)u̯e- [IEW]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *osoba
  3. od psł.
    *o(b) sobě
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    osoba
  3. stczes.
    osobě
  4. dłuż.
    wósoba
  5. głuż.
    wosoba
  6. słc.
    osoba
  7. błr.
    asóba
  8. ros.
    osóba
  9. ukr.
    osóba
  10. scs.
    osobь
  11. sch.
    ȍsoba
  12. słoweń.
    osȏba / osȇba
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. stprus.
    sebbei
  3. łac.
    sibi

Ewolucja formalna

  1. pie. *sebʰ-
  2. psł. 1 *o(b) sobě
  3. psł. 2 *osoba
  4. stpol. ŏsŏbă
  5. śrpol. osoba

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «jednostka ludzka, animus, homo» [SStp] SXVI: «jednostka, indywiduum, ktoś, człowiek, Bóg; teol. osoba Trójcy Świętej, człowiek możny, bogaty», ESXVII-XVIII: «człowiek, jednostka ludzka», L: «persona, człowiek pojedynczy», SWil: «człowiek pojedynczo wzięty, istota rozumna, nierozdzielna», SW: «człowiek dojrzały jako jednostka sama w sobie, indywiduum, nieuż. persona», SJPDor: «jednostka ludzka, człowiek (w lp częściej o kobiecie); postać», USJP: «jednostka ludzka; człowiek, postać»
    • ‍ Niżadnemu rozdział nie będzie miedzy osobami (nulla erit distantia personarum) sąsiednimi, takież małego jako wielikiego przesłyszcie ani przymiecie czyjejkoli osoby (personam), bo sąd boży jest. BZ Deut 1, 17. 1455 [SStp]
    • ‍ Ku czci sławnej a szlachetnej osobie Wielmożnemu Panu Jeronimowi z Łaska, wojewodzie Sieradzkiemu niegdy będącemu. RejŁas w. 1, w. 24 1541 [SXVI]
    • ‍ To był Francuz znaczny, który osobę Cesarską reprezentował w łańcuchu idącą. PasPam 189-189v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Ile osób, tyle odmian, ile głów, tyle zdań. Zab. 8, 264 1770-1777 [L]
    • ‍ Była tu jakaś osoba. 1861 [SWil]
    • ‍ Osobami po różnych miejscach mieszkali, ale duchem pospołu byli. Otw. S. 1904 [SW]
    • ‍ Była to osoba już przeszło czterdziestoletnia, majestatycznej postaci, piękna jeszcze. Skiba Poziom, 129 1963-1969 [SJPDor]
    • ‍ W dali zamajaczyła jakaś osoba. 2003 [USJP]
  2. «zewnętrzny kształt, forma, forma, species» [SStp] SXVI: «postać, figura, kształt, powierzchowność, wygląd zewnętrzny: o chlebie i (lub) o winie w Sakramencie Eucharystii; wizerunek», L: «postać jakiej osoby, figura, kształt, powierzchowność. ogólnie postać, kształt rzeczy», SWil: «postać, kształt rzeczy, powierzchowność jej», SW: «postać, postawa, figura, kształt, powierzchowność, wygląd, prezentacja; podobieństwo; pokrywka, pretekst», SJPDor: przestarz. «ciało, figura, kształt, postać człowieka», daw. «ciało, figura, kształt czego; uosobienie»
    • ‍ Jaki jest u Greków teraz głos o tobie? Nie zeszło nic wodzowi temu na osobie, Ale serdca i siły nie masz. KochMon 20 [SXVI]
    • ‍ Otworzyło się niebo i zstąpił Duch Święty w cielnej osobie (corporali specie Luc 3, 22) jakoby gołębica, nań. EwZam 300. (przed 1500 rokiem) [SStp]
    • ‍ W sakramencie pod osobą wina daje tobie krew, a pod osobą chleba ciało Jezusowe. Sk. Kaz. 50 1595 [L]
    • ‍ Pokazał mu się anioł w osobie dziecięcia. 1861 [SWil]
    • ‍ Zygmunt mąż był osoby krasnej, nauki wielkiej. Paszk. 1904 [SW]
    • ‍ Człowiek ów, panujący osobą swą nad gronem dostojników kościelnych, nad magnaterią strojną i buńczuczną (...) siedział cicho. Gomul. Mieszczka 89 1949 [SJPDor]
  3. «gatunek, rodzaj, genus, species» [SStp] SXVI: «właściwość», L: «gatunek», SWil: prze. «rodzaj, gatunek», SW: stpol. «gatunek sobie właściwy, gatunek osobny, rodzaj odrębny, typ»
    • ‍ Pan Bog [...] roskazał źwirzętom powstać wielkim y małym rozmaitych osob. BielKron 1 [SXVI]
    • ‍ Urzędnicy... ot ludzi... ot ktorychkoli rzeczy kupi, ktoregokoli by rodzaju albo osoby (cuiuscumque generis vel speciei)... byłyby, targowego brać nie mają. Sul 112 (1450-1500) [SStp]
    • ‍ Wydała ziemia drzewo czyniące owoc i mające nasienie, jedno każde według osoby swojéj. Leop Genes. 1 1561 [L]
    • ‍ Uczynił Bóg zwierzęta według osób ich, i bydło i robactwo w rodzajach ich. 1861 [SWil]
    • ‍ Uczynił Bóg zwierzęta według osób ich i robactwo w rodzajach ich. Leop. 1904 [SW]
  4. «termin gramatyczny» [SXVI] SWil: gram. «zakończenie słowa, osobie rzeczownej odpowiadające», SW: gram. «postać wyrazu albo sam wyraz zastosowany do jednej z trzech osób: do osoby pierwszej, która mówi; do osoby drugiej, do której się mówi; i do osoby trzeciej, o której się mówi», SJPDor: jęz. «forma czasownika użytego jako orzeczenie, wyrażająca zgodność z podmiotem jako samym mówiącym, adresatem wypowiedzi lub kimś trzecim», USJP: jęz. «kategoria gramatyczna czasowników wskazująca na to, w jaki sposób jest zaangażowany w przekazanie informacji (rozmowę) wykonawca czynności oznaczanej przez czasownik lub też, kto doświadcza stanu określanego przez czasownik»
    • ‍ Drudzy nie przestawaią na odmienieniu liczby, ieślibyś osoby nie odmienił. A przetoż gdy do nich kto ma mówić trzeba wszystkę mowę odmienić a tak sformować, iakoby nie z tym co go widzi, ale z kim inszym, abo o kim inszym mowił. ModrzBaz 59v 1577 [SXVI]
    • ‍ Wszystkie trzy [osoby] używają się w liczbie pojedynczej i mnogiej i odróżniają się zakończeniem słowa. 1861 [SWil]
    • ‍ 'Czytasz' jest osoba druga liczby pojedyńczej, a 'czytają' - trzecia liczby mnogiej. 1904 [SW]
    • ‍ Ja jest podmiotem osoby pierwszej, ty - drugiej, on, ona, ono - trzeciej. Dor. Gram. 221 1952 [SJPDor]
    • ‍ Czasownik w trzeciej, drugiej osobie. 2003 [USJP]
  5. «postać w dramacie lub w utworze literackim» [SXVI] SWil: «rola w sztuce dramatycznej lub na teatrze», SJPDor: lit. «postać występująca w utworze literackim, zwłaszcza w utworze dramatycznym», USJP: lit. «postać występująca w utworze dramatycznym»
    • ‍ Za nadto jest w tej sztuce osób podrzędnych. 1861 [SWil]
    • ‍ Streszczając sztukę, pominąłem wszystkie osoby uboczne - a są to postacie może najlepsze. Sienk. Mieszan. 69 1949-1951 [SJPDor]
    • ‍ Osoby dramatu. 2003 [USJP]
  6. «osoba, którą kto na sobie ma, funkcja, urząd, który reprezentuje, rola którą gra» [L] SW: stpol. «rola, charakter, funkcja, urząd, mandat», SJPDor: żart. «ważna figura, osobistość»
    • ‍ Uczciwą, poważną osobę na sobie mieć. Cn. Th. 1641 [L]
    • ‍ Wielką na ciebie osobę ludzka włożyła jednomyślność, tę masz piastować. 1904 [SW]
    • ‍ Ja teraz kupiec, osoba. Żer. Biała 7 1929 [SJPDor]
  7. «zespół czyichś istotnych cech, to co w podmiocie istotne, niezmienne wbrew pozornej zmienności, quae animi alicuius propria ac maxima peculiaria sunt, quae immutabilia sunt, quamvis mutabilia videantur» [SStp]
    • ‍ Bog jest z osoby (ex substantia) albo z postawy oćcowy... urodzon, a człowiekiem jest z osoby (ex substantia) macierzyny. Fl Ath 29, sim. Puł (około 1400 roku) [SStp]
  8. «stpol. człowiek okazały, personat» [SW]
    • ‍ Osoba, człowiek okazałą postawę albo osobę mający. 1904 [SW]
  9. «kobieta» [SW]
    • ‍ Osoba w pewnym wieku, inteligentna potrzebna jest do towarzystwa. 1908 [SW]
  10. «człowiek, jak istota fizyczna, pewną przestrzeń zajmująca» [SW]
    • ‍ Zasłonił go od strzału własną osobą. 1904 [SW]
  11. «stpol. ciało, substancja, istota» [SW]
    • ‍ W warzoną smołę nasyp wapna, mieszając społem, aże się wszystko spuści w jedną osobę. 1904 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «jednostka ludzka, animus, homo» [SStp]
  2. «postać w dramacie lub w utworze literackim» [SXVI]
  1. «jednostka ludzka, animus, homo» [SStp]
  2. «gatunek, rodzaj» [SStp]
  1. «jednostka ludzka, animus, homo» [SStp]
  2. «osoba, którą kto na sobie ma, funkcja, urząd, który reprezentuje, rola którą gra» [L]
  1. «jednostka ludzka, animus, homo» [SStp]
  2. «termin gramatyczny» [SXVI]
  1. «jednostka ludzka, animus, homo» [SStp]
  2. «zespół czyichś istotnych cech, to co w podmiocie istotne, niezmienne wbrew pozornej zmienności» [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. (sam) w osobie swojej «sam, osobiście» [SXVI]
  2. duchowna osoba «ksiądz» [SW]
  3. główna, znaczna osoba «ktoś mający duże znaczenie w danym środowisku»
  4. karać kogo na jego osobie «daw. wymierzać komu karę cielesną» [SJPDor]
  5. każdy (a. wszelki) z osoby swojej «osobiście, indywidualnie» [SXVI]
  6. ktoś w jednej osobie, np. pastuch i mędrzec, pan i sługa; być w jednej osobie, np. panem i sługą «o kimś, kto jest jednocześnie, np. pastuchem i mędrcem, panem i sługą» [SJPDor]
  7. ktoś we wlasnej osobie (daw. ktoś własną, swoją osobą, z osoby) «ktoś sam, on właśnie; osobiście» [SJPDor]
  8. ktoś we własnej osobie «ktoś sam, on właśnie» [USJP]
  9. moja, twoja, jego itp. osoba «ja, ty, on itp.» [SJPDor]
  10. moja, twoja, jego itp. osoba ja, ty, on itp. «książk. ja, ty, on itp.» [USJP]
  11. na osobę «podział (np. dostają po wiadrze gorącej wody na osobę)»
  12. nosić (a. nieść) na sobie osobę [czyją] «reprezentować kogoś; powoływać się na czyjś autorytet» [SXVI]
  13. osoba duchowna «ksiądz lub zakonnik» [SJPDor]
  14. osoba duchowna «rel. osoba należąca do duchowieństwa; ksiądz, zakonnik» [USJP]
  15. osoba fizyczna «praw. wobec prawa: każdy obywatel» [SJPDor, USJP]
  16. osoba króla a. królewska, księcia a. książęca, osoba duchowna itp. «król, książę, duchowny itp.» [SJPDor]
  17. osoba króla, królowej, królewska, osoba księcia «król, królowa, książę itp.» [USJP]
  18. osoba prawna «organizacja lub instytucja, która zgodnie z przepisami prawnymi jest podmiotem praw i zobowiązań» [SJPDor, USJP]
  19. osoba prawna «spółka, towarzystwo akcyjne, instytucja a. grono osób, wyobrażające wobec prawa osobę, która ma kwalifikacje prawne, która jest stroną do działań prawnych zdolną» [SW]
  20. osoba publiczna «osoba reprezentująca jakąś instytucję, urząd, władzę itp., działająca z tytułu tego urzędu, a nie w swoim własnym imieniu» [USJP]
  21. osoba towarzysząca «ktoś, kto towarzyszy zaproszonej osobie w czasie oficjalnej uroczystości» [USJP]
  22. Osoba Trójcy Świętej «teol.» [SXVI]
  23. osoba trzecia «człowiek nie zainteresowany bezpośrednio daną sprawą» [SJPDor, USJP]
  24. osoba urzędowa «osoba występująca, działajaca z tytułu swego urzędowego stanowiska» [SJPDor, USJP]
  25. osobą sw(oj)ą, naszą «osobiście» [SXVI]
  26. Osoby Trójcy świętéj «teol. jeden Bóg we trzech osobach» [SWil]
  27. pod osobą «pod pozorem, pod pretekstem» [L, SWil]
  28. w osobie [czyjej] «w imieniu czyimś, reprezentując kogoś» [SXVI]
  29. w osobie [czyjej] «przez kogoś, za pośrednictwem kogoś» [SXVI]
  30. w osobie, z osobą «obecnie, osobiście» [SWil]
  31. wysoko postawiona osoba «ktoś zajmujący wysokie stanowisko, mający rozległe wpływy, cieszący się prestiżem społecznym» [USJP]
  32. z osoby [czyjej] «od kogoś, przez kogoś, w czyimś imieniu» [SXVI]
  33. znaczna, wysoko postawiona (daw. położona), główna, pierwsza itp. osoba «osoba zajmująca wysokie stanowisko, wpływowa» [SJPDor]

Połączenia wyrazowe

  1. biała osoba «widmo wróżące śmierć» [SW]
  2. duchowna, kościelna, kapłańska, zakonna osoba «łac. ecclesiasticus homo, ecclesiastici ordinis vir» [SXVI]
  3. osoba boska, bostwa, w bostwie [SXVI]
  4. pierwsza osoba «Bóg Ojciec» [SXVI]
  5. trzecia osoba «Duch Święty» [SXVI]
  6. wtora, druga osoba «Syn Boży» [SXVI]

Przysłowia

  1. Ile osób, tyle odmian, ile głów, tyle zdań. [SW]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Antanina Yarashevich, Zespół -