pamięć

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -i- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *mn̥-ti- [EDSIL]
  3. od rdzenia pie.
    *men- [IEW]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *pàmętь
  3. od psł.
    *pa-
  4. od psł.
    *mętь
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    paměť
  3. słc.
    pamäť
  4. błr.
    pámjacʹ
  5. ros.
    pamjat'
  6. ukr.
    pámʺjatʹ
  7. scs.
    pamętь
  8. bułg.
    pámet
  9. mac.
    pámet
  10. sch.
    pȁmēt
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    mintìs
  3. goc.
    ga-munds
  4. grec.
    matí-
  5. łac.
    mēns, mentis

Ewolucja formalna

  1. pie. *mn̥-ti-
  2. psł. *pà-mętь
  3. stpol. păm̍ă˛ć
  4. śrpol. pam̍ęć

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «władza umysłu polegająca na zdolności do zapamiętywania » [SXVI] ESXVII-XVIII: «pamiętanie, zdolność pamiętania», L: «pamięć, siła duszna, udziałane na nie wrażenia zachowująca i wspominająca», SWil: «zdolność w umyśle zachowywania i wspomnienia rzeczy przeszłych, zdolność która rodzi wspomnienia», SW: «czynność, zdolność uświadamiania sobie na nowo tego, czego się już doznawało i w tym związku, w jakim się doznawało», SJPDor: «zdolność, predyspozycja umysłu do przyswajania, utrwalania, odpoznawania i przypominania doznanych wrażeń, przeżyć, wiadomości»
    • ‍ Bowiem pamięć jest w tyle głowy gdzie są zachowane wszytkie przeszłe rzeczy, także gdy głowa bywa ku ziemi schylona tedy sie komorka pamięci odtwarza á wiatrowie duszni tam wchodząc pamięć poruszają. GlabGad B3 1535 [SXVI]
    • ‍ Gdy dusza rozsądek czyni o rzeczach, zowie się rozumem; gdy rozpamiętywa, zowie się pamięcią. Sak. Dusz. 67. 1645 [L]
    • ‍ Wszem wobec i kozdemu z osobna komu o tym wiedzieć nalezy ku Potomnej pamięci oznajmujemy. PasPam 213v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Pamięć jest drugą i cielesną jaźni potęgą, następującą już po zmysłach i ognisku ich wewnętrznem wyobraźni. 1861 [SWil]
    • ‍ Trzymaj, miej to w pamięci, jako w skarbie. Troc. 1908 [SW]
    • ‍ Miał nadzwyczajną pamięć do cyfr, nazwisk, adresów. Braun Lewanty 22. 1952 [SJPDor]
  2. «pl. tantum: pamięci «dzieje, kroniki, historia, res gestae, annales, historia» [SStp] SXVI: «zapis tego, o czym należy pamiętać»
    • ‍ Commentariis w pamięciach (war. lub.: pamięć; et inventum est in Ecbatanis... volumen unum talisque scriptus erat in eo commentarius I Esdr 6, 2) MPKL V 52., 53 1471 [SStp]
    • ‍ Pugillaris, [...] Woskowe albo kamienne książki które dla nacechowania pamięci nosimy. Mącz 330a 1564 [SXVI]
  3. «to, że ludzie pamiętają o tym, kogo a. czego już nie ma; wspomnienie; sława; memoria» [SXVI] L: «pamięć, pamiątka, rzecz pamięci godna, pamiętna», SW: «pamiątka, upamiętnienie; pomnik, ślad»
    • ‍ Potym [Jonatan] z wielką pochwałą pamięci umarł. BielKron 88 1564 [SXVI]
    • ‍ Nie żył, po kim piękna pamięć nie została. Simon. Siel. 58. 1629 [L]
    • ‍ Mowną to zostawać będzie dobrodziejstw wziętych pamięcią. Troc. 1908 [SW]
  4. «wspomnienie, przypomnienie czegoś, memoria, recordatio alicuius rei» [SStp] SXVI: «pamiętanie, zapamiętywanie; memoria; commemoratio», L: «pamięć, pamiętanie, pamiątka czego»; SW: «pamiętanie, wspomnienie, pamiątka», SJPDor: «pamiętanie, wspomnienie pamiątka, upamiętnianie, upamiętnienie czego lub kogo»
    • ‍ Prorok o świętem mężu mołwiąc ... *Świętego Ducha wkłada w pamięć. Puł 111 arg. (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Pamiętamy z jakiem nabożeństwem ojcowie nasi [...] powiadania żywotów świętych słuchali, z jaką je pamięcią i chucią dziateczkom i czeladce swej przekładali. SkarZyw A2 1579 [SXVI]
    • ‍ Ciężko utracić złego pamięć. Teat. 43. b, 86. 1756 [L]
    • ‍ Ten człowiek pamięci godzien Troc. 1908 [SW]
    • ‍ Pamięć tych, co zginęli przed nami, uczcijmy głów pochyleniem. Słonim. Poezje 152. 1951 [SJPDor]
  5. «okres czasu, jaki może zapamiętać żyjący człowiek; memoria» [SXVI] SW: «okres czasu, z którego wszystko się pamięta»
    • ‍ Quae ad posteritatis memoriam pertinerent, Któreby do potomków naszych pamięci dostawały, albo na któreby mogli nasi potomkowie pamiętać Mącz 447d 1564 [SXVI]
    • ‍ Za naszej, za mej pamięci to było abo nie było = mego czasu, wieku naszego, jakom żyw, jak pamiętam. Kn. 1908 [SW]
  6. «coś, co powstało w celu upamiętnienia czegoś lub co służy do zapamiętania; memoria; monumentum, memoraculum» [SXVI]
    • ‍ A jak w twym kościele dam z ofiarą dzięki Pamięć wiekom twojej lutościwej ręki. GrabowSet R3 1590 [SXVI]
  7. «świadomość tego, co się robi lub co się dzieje; przytomność; memoria» [SXVI] ESXVII-XVIII: «przytomność, jasność umysłu», SW: «upamiętanie, zastanowienie, umiarkowanie, przytomność, rozum, rozwaga», SJPDor: «przytomność, świadomość»
    • ‍ Była tej pamięci, iż lecąc do ziemi, rękoma się zakrywała, aby której części ciała nagiego nie ukazała BielKron 127. 1564 [SXVI]
    • ‍ Owo trząśnie mię było mi jak we śnie ale od trząśnienia zaraz juzem sie czuł zem na jawie, juzem był przy dobrej Pamięci. PasPam 279v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Pomału zdawała się starościanka przychodzić do pamięci. Dzierzk. Kug. 71. 1845 [SJPDor]
    • ‍ Język bez pamięci tajemnicy nie strzyma. Kn. 1908 [SW]
  8. «w Starym Testamencie część darów ofiarnych, tzw. „ofiara przypomnienia”, czyli w szczególny sposób przyrządzona i spalona ofiara z pokarmów; memoriale» [SXVI]
    • ‍ I przyniesiesz obiate z tych (rzeczy) uczynioną Jehowie [...] I wezmie ofiarownik żonie obiaty pamięć jej i spali na ołtarzu BudBib Lev 2/9, Lev 2/2. 1572 [SXVI]
  9. «rodzaj pierścionka» [SXVI]
    • ‍ Pierścionki 4 złote to jest sygnecik, pamięć i 2 z białymi główkami InwMieszcz 1599 nr 304. 1961 [SXVI]
  10. «pamięć, myśl, uwaga» [L] SW: «myśl, wzgląd, widok, uwaga, baczenie; troska, piecza, staranie»
    • ‍ Obmocnili nasi górę; sprawa ta poźno na pamięć nieprzyjacielowi wpadłszy, bardzo ich bolała; re tardius animadversa. Krom. 663. 1628 [L]
    • ‍ Domy swe bardziej, niż Rzpltą, na pamięci mają. Falib. 1908 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «wspomnienie, przypomnienie czegoś» [SStp]
  2. «władza umysłu polegająca na zdolności do zapamiętywania» [SXVI]
  1. «wspomnienie, przypomnienie czegoś» [SStp]
  2. «to, że ludzie pamiętają o tym, kogo a. czego już nie ma; wspomnienie» [SXVI]
  3. pl. tantum: pamięci «dzieje, kroniki, historia» [SStp]
  1. «władza umysłu polegająca na zdolności do zapamiętywania» [SXVI]
  2. «okres czasu, jaki może zapamiętać żyjący człowiek» [SXVI]
  1. «wspomnienie, przypomnienie czegoś» [SStp]
  2. «w Starym Testamencie część darów ofiarnych, tzw. „ofiara przypomnienia”, czyli w szczególny sposób przyrządzona i spalona ofiara z pokarmów; memoriale» [SXVI]
  1. «wspomnienie, przypomnienie czegoś» [SStp]
  2. «rodzaj pierścionka» [SXVI]
  1. «władza umysłu polegająca na zdolności do zapamiętywania» [SXVI]
  2. «świadomość tego, co się robi lub co się dzieje; przytomność» [SXVI]

Związki frazeologiczne

  1. bez pamięci «bez uwagi, zapamiętale» [L]
  2. bez pamięci «zapominając o wszystkim; do utraty rozwagi, rozsądku» [SJPDor]
  3. bez pamięci «bez uświadomienia» [SStp]
  4. bez pamięci «bredzić, mówić w pomieszaniu» [SWil]
  5. bez pamięci «nie przytomnie» [SWil]
  6. być przy dobrej pamięci «być przytomnym» [ESXVII-XVIII]
  7. chować coś w pamięci «pamiętać o czymś» [ESXVII-XVIII]
  8. dziękuję, wdzięczny jestem za pamięć, polecam się (łaskawej) pamięci «utarte zwroty grzecznościowe» [SJPDor]
  9. ile pamięć będzie mi służyła «pamiętać» [SXVI]
  10. krótka, kurza, dziurawa pamięć «pamięć słaba, zła» [SJPDor]
  11. mieć kurzą pamięć «bredzić bez związku, nic nie pamiętać» [SWil]
  12. mieć pamięć czegoś, mieć coś na, w pamięci «pamiętać o czymś, aliquid memoria tenere» [SStp]
  13. mieć w pamięci «pamiętać, przypominać sobie» [SJPDor]
  14. na pamięć «bez rozwagi, nie zastanawiając się » [L]
  15. na pamięć «nieoględnie, bez planu, bez wytkniętego celu» [SW]
  16. na pamięć «na łaskę i niełaskę, ślepo, bez rozwagi, bez zastanowienia» [SW]
  17. na pamięć « na oślep, na los szczęścia » [SWil]
  18. na pamięć umieć «bez księgi, bez pisma» [SXVI]
  19. na pamięć, po pamięci «aby pamiętać, pamięciowo» [SW]
  20. na pamięć, z pamięci «bez księgi, bez pisma » [L, SWil]
  21. na, prze, w pamięć «dla wspomnienia, celem zapamiętania, alicuius rei memoria tenendae causa» [SStp]
  22. od świętej pamięci «od bardzo dawna (często z odcieniem zniecierpliwienia, z przesadą)» [SJPDor]
  23. ś. (świętej) pamięci «wyrażenie określające osobę zmarłą» [ESXVII-XVIII]
  24. świętej pamięci «określenie używane w odniesieniu do osób zmarłych wyznania chrześcijańskiego» [SJPDor]
  25. uczyć się, kuć itp. na pamięć «uczyć się, kuć, aby pamiętać dosłownie, dokładnie» [SJPDor]
  26. umieć, znać itp. na pamięć «pamiętać coś tak dokładnie, że można to odtworzyć bez tekstu, książki, wzoru itp.: znać coś bardzo dobrze» [SJPDor]
  27. wielką pamięcią umierać «umierać z pełną świadomością, bardzo przytomnie» [ESXVII-XVIII]
  28. wziąć coś na pamięć «zapamiętać, memoriam alicuius rei tenere» [SStp]
  29. z pamięci «według tego, jak się zapamiętało, z głowy, bez książki, bez karty, bez wzoru» [SW]
  30. z pamięci mówić, powiedać «bez pisma, bez książki mówić» [SXVI]
  31. za ludzkiej pamięci «odkąd ludzie są na świecie, jak ludzie pamiętają» [SW, L]
  32. za pamięci «póki coś się pamięta, póki o czymś wiadomo, dum aliquid memoria tenetur, dum aliquid constat» [SStp]
  33. zasiąc pamięcią «pamiętać o czym» [ESXVII-XVIII]
  34. zostawić po sobie uczciwą pamięć «mówi się wspominając imię zmarłej szanownej osoby» [SWil]
  35. żyć na pamięć «pędzić życie nieoględnie» [SWil]

Połączenia wyrazowe

  1. mieć co na pamięci «mieć co na uwadze, pamiętać o czym» [ESXVII-XVIII]
  2. (i)mieć pamięć czegoś, (i)mieć coś na, w pamięci «pamiętać o czymś» [SStp]
  3. (u)czynić pamięć kogoś, o kimś, o czymś «wspominać kogoś, coś, wzmiankować»
  4. biec na pamięć «nie wiedzieć dokąd» [SW, SWil]
  5. by(wa)ć [jakiej] pamięci, nie mieć pamięci [SXVI]
  6. gadać bez pamięci «bredzić, mówić w pomieszaniu, w gorączce» [SWil]
  7. gadać, odpowiadać na pamięć «na ślepo» [SWil]
  8. iść w ciemności na pamięć «poomacku» [SW]
  9. jeść bez pamięci «nieumiarkowanie, źrzeć łapczywie, jak zwierz zgłodniały» [SWil]
  10. kochać się bez pamięci «nierozważnie, namiętnie» [SWil]
  11. krótką pamięć masz v. krótkiej pamięci jesteś «nie pamiętać, nie przypominać sobie» [SWil]
  12. na pamięci schodzić, zeszły; schodzi mi na pamięci «tracić pamięć; memoria deficere» [SXVI]
  13. na pamięć (sobie) brać, wziąć, wzięcie «zapamięt(yw)ać; affigere a, infigere a. mandare (animo et) memoriae, memoria comlecti a. comprendere a. percipere a. prosequi, in animo inscribere, scribere in animum» [SXVI]
  14. na pamięć się spuszczać (a. spuścić) «polegać na pamięci» [SXVI]
  15. na pamięć się uskarżać; na pamięci poruszony; w pamięci rozmyślać [SXVI]
  16. nie masz pamięci tego v. o tem «nie pamiętasz, nie możesz pamiętać» [SWil]
  17. nie mierząc i na pamięć strzeliwszy, dobrze trafiłem «na oślep, na chybił-trafił, na los szczęścia» [SW]
  18. od świętej pamięci «od dawna» [SW]
  19. odtworzyć coś z pamięci [SJPDor]
  20. pamięci możność. okwitość, postanowienie, twierdzenie, uspokojenie, zamieszanie, znamię [SXVI]
  21. pamięcią osięgnąć «zapamiętać; comprendere memoria, mandare memoriae» [SXVI]
  22. pamięć czysta, dostateczna, nie lada jaka, lipka, młoda, niepospolita, rozerwana, [do czego] skłonna, starością zaszła, stateczna, trwała, wielka, zatłumiona; [SXVI]
  23. pamięć krzepczy się, mnoży się, nie może pojąc, pomieszać się musi, rozmyśla, nie sprosta ku pojęciu [czego], umacnia się [komu] zginęła; [SXVI]
  24. pamięć nie zstanie [SXVI]
  25. pamięć odjąć; pamięć odjęta [SXVI]
  26. pamięć słuchowa, muzyczna [SJPDor]
  27. pamięć stracić; pamięć stracona, zginęła [SXVI]
  28. pamięć ustaje, wątleje [SXVI]
  29. pamięć zawodzi, szwankuje [SJPDor]
  30. przychodzi coś komu na pamięć «coś się komu przypomina» [ESXVII-XVIII]
  31. przyść, przychodzić, wniść, przypaść na pamięć; przychodzić, przyście ku pamięci «zostać, być przypomnianym, ktoś sobie przypomniał, przypomina; in mentem venire; venire in memoriam; cogitatione complecti, reminisci, subire mentem a. in mentem; reminescentia; tangere animum memoria; recordari» [SXVI]
  32. przywieść w pamięci «przypomnieć sobie» [SXVI]
  33. przywodzić (a. przywieść) (się), przytoczyć. przywodzący, przywodzenie na pamięć; przywodzić (a. przywieść) ku pamięci, w pamięć «przypominać (przypomnieć), być przypominanym, przyponieć się; admonere, reducere in memoriam; commemorare, memorare, subicere, suggerere; inculcare, in memoriam revocare» [SXVI]
  34. recytować, wykładać itp. z pamięci «recytować, wykładać itp. nie posługując się tekstem, notatkami itp.; recytować wykładać z głowy» [SJPDor]
  35. sądzić na pamięć «na oślep» [SWil]
  36. sądzić, wyrokować na pamięć «bez żadnych danych, bez podstawy, improwizując, na oślep» [SW]
  37. stracić, utracić pamięć [SJPDor]
  38. uczynić pamięć kogoś, o kimś, o czymś «wspominać kogoś, coś, wzmiankować, memoriam alicuius rei repetere, mentionem facere» [SStp]
  39. utrata, zanik pamięci [SJPDor]
  40. w pamięć (sobie) brać, wziąć, włożyć, chować «pamiętać, zapominać itp.» [SXVI]
  41. wielkiej pamięci «wyrażenie określające osobę zmarłą» [ESXVII-XVIII]
  42. wrocić się w pamięć «na nowo się przypomnieć» [SStp]
  43. wymazać (rzadziej: wytrzeć co) z pamięci «zapomnieć co, spowodować zapomnienie czego» [SJPDor]
  44. wyniść z pamięci «zostać zapomnianym» [ESXVII-XVIII]
  45. zostawić po sobie uczciwą pamięć «mówi się wspominając imię zmarłej szanownej osoby» [SWil]

Przysłowia

  1. Język bez pamięci tajemnicy nie strzyma. [SW, L]
  2. Żyć na pamięć. «(nie jąć się niczego)» [L]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Yuliya Yuras, Zespół -