wola

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -ja- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *u̯ol-
  3. od rdzenia pie.
    *u̯el- [IEW]
  4. pie. (laryng.)
    *uol(H)-(e)ih₁ [EDSIL]
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *u̯elh₁- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *vòľa
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    vůle
  3. czes.
    velet
  4. dłuż.
    wóla
  5. głuż.
    wola
  6. połab.
    vil’ă
  7. słc.
    vôľa
  8. błr.
    vólja
  9. ros.
    vólja
  10. ros.
    velét'
  11. ukr.
    vólja
  12. scs.
    volja
  13. bułg.
    vólja
  14. mac.
    vólja
  15. sch.
    vȍlja
  16. słoweń.
    vọ́lja
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    valià
  3. łot.
    vaļa
  4. sans.
    váraḥ
  5. niem.
    Wahl
  6. niem.
    wollen
  7. stwniem.
    wala
  8. franc.
    vouloir
  9. franc.
    volonté
  10. łac.
    voluntas
  11. łac.
    volō, velle
  12. wł.
    volontá
  13. wł.
    volere

Ewolucja formalna

  1. pie. *u̯ol-
  2. psł. *vòlja
  3. stpol. vŏl'ā
  4. śrpol. volá, vola

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «samodzielna, niezależna decyzja, postanowienie, voluntas, arbitrium liberum, propositio animi libere suspecta» [SStp] L: «wolne zdanie, wolny wybór, obior», SWil: «wolne zdanie, wybór niezależny, nieprzymuszony», SW: «wolne zdanie, wolny wybór, dyskrecja, obiór»
    • ‍ Bo gniew w rozgniewaniu jego a żywot w woli jego (vita in voluntate eius). Fl 29, 5 (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Piłat jednego z dwoch więżniów na wolą im daje, którego chcą wolnym mieć, jeśli Barabasza, czyli tego Chrystusa swego Mesjasza. Groch, W. 288 1608 [L]
    • ‍ Lepsza trocha z dobrą wolą, niż wiele ze słą. 1764 [T]
    • ‍ Piłat jednego z dwóch więźniów na wolę im daje, którego chcą wolnym mieć. 1861 [SWil]
    • ‍ Piłat jednego z dwóch więźniów na wolą im daje, którego wolnym chcą mieć: jeśli Barabasza, czyli Chrystusa, tego Mesjasza. Groch. 1919 [SW]
  2. «możliwość swobodnego decydowania, swobodnego wyboru, licentia, libertas, facultas omnis necessitatis expers» [SStp] L: «wolność», SWil: «wolność, możność postępowania wedle chęci; swoboda», SW: «wolność, swoboda, niezależność», SJPDor: «zdolność do czynności dowolnych, do świadomego i zamierzonego wykonania pewnych czynności, a powstrzymywania się od innych», daw. «wolność, swoboda», USJP: «zdolność psychiczna człowieka do świadomego i celowego regulowania swego postępowania, do podejmowania decyzji i wysiłków w celu realizacji pewnych działań, przyjęcia pewnych postaw, zaniechania innych»
    • ‍ To nie jest w [s] twe woli, abyć tobie Kryst dał długie zdrowie. Gn 14b (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Zwierza puścić na wolą. Teat. 44. d, 65 1775-1806 [L]
    • ‍ Puszczam cię na wolę. 1861 [SWil]
    • ‍ Zwierza puścić na wolą, L 1919 [SW]
    • ‍ Cały wysiłkiem woli panowałem nad sobą, aby nie usnąć. Brzech. Kleks. 113 1946 [SJPDor]
    • ‍ Opanować się całym wysiłkiem woli. 2003 [USJP]
  3. «żądanie co do postępowania innej osoby, polecenie, voluntas, mandatum, praeceptum» [SStp] L: «nakaz», USJP: «to, czego ktoś chce, co ktoś postanowił»
    • ‍ Który człowiek czyni wolę otca mego, tenci przydzie do krolewstwa niebieskiego. Gn 171b (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Nie uczynię tego bez woli ojcowskiej. 1764 [T]
    • ‍ Do mojej woli stosować się musisz. Teat 18b, 3 1775-1806 [L]
    • ‍ Podporządkować się, poddać się czyjejś woli. 2003 [USJP]
  4. «pragnienie, życzenie, votum, optatum, studium» [SStp] Kn: «chcenie», L: «chcenie», SWil: «upodobanie, zachcenie, życzenie», SW: «chęć, chętka, ochota, upodobanie, widzimisię, życzenie, skłonność, zachcianka, pragnienie, żądanie»
    • ‍ Wolą bojącym się jego uczyni (voluntatem timentium se faciet). Fl 144, 20 1400-1450 [SStp]
    • ‍ Bez woli boskiej i włos z głowy nie spadnie. Zegl. Ad, 4 1751 [L]
    • ‍ Wola jego jest jechać w drogę. 1764 [T]
    • ‍ Jużeć się do woli najadł, naszydził. 1861 [SWil]
    • ‍ Dobra wola zawzdy za uczynek stoi. Rej. 1919 [SW]
  5. «upodobanie w czymś, voluptas, studium alicuius rei» [SStp] L: «chęć, upodobanie»
    • ‍ Żył po swej woli nie po twéj. Ezop. 112 (około 1600 roku) [L]
    • ‍ W zakonie bożem wola jego (voluntas eius) Fl 1,2 (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Jużeś się do woli najadł, naszydził. 1861 [SWil]
  6. «intencja, zamiar, plan, propositio, intentio, consilium» [SStp] L: «intencja, zamiar, zamysł, chęć», SWil: «chęć, zamiar, zamysł, intencja; postanowienie; pobudka», SW: «zamysł, zamiar, przedsięwzięcie, intencja»
    • ‍ Dawam się winien bogu wszechmącemu..., com zgrzeszył... złą wolą. Spow 3 (1450-1500) [SStp]
    • ‍ Mało na tym, że kto ma wolą, kiedy nie ma dobrej. Rys. Ad 39 1640 [L]
    • ‍ To matkom wszystkim jak najusilniéj zalecić mam wolę, aby dziatki swe własnemi piersiami karmiły. 1861 [SWil]
    • ‍ To matkom wszystkim jak najusilniej zalecić mam wolą, aby dziatki swe własnemi piersiami karmiły. L. 1919 [SW]
  7. «zwolnienie na pewien czas od obowiązków wobec właściciela ziemi, także miejsce, gdzie obowiązuje to zwolnienie, immunitas, qua quis a muneribus domino solvendis ad tempus liberabatur, etiam: locus ab huiusmodi tributis levatus» [SStp] L: «czas umówiony wolności od podatków, czynszów, pańszczyzn», SWil: praw. «wolność używania gruntów bez opłaty za nie przez pewien lat przeciąg, jako ulga nowemu osadnikowi, nim się rozgospodarzy», SJPDor: hist. «uwolnienie jakiejś osady, wsi lub kolonii na pewien czas od podatków, czynszów, pańszczyzny; także osada, wieś, kolonia uwolnione od tych świadczeń»
    • ‍ Jako Mikosz nie dał Wociechowi wole. Pozn nr 221 1397 [SStp]
    • ‍ Polska byłaby daleko bogatsza, gdyby miała miast więcej, ale nie tak, żeby na wole królewskie poddani szlacheccy uciekać mieli. Górn. 1527-1603 [SW]
    • ‍ Przymnożenie ludności dzieje się przez kolonie, t.j., nadawanie nowych osiedlisk i woli. Chmiel 1, 397 1753-1756 [L]
    • ‍ Założyć wolą albo osadę nową pustego kraju. 1764 [T]
    • ‍ Ktokolwiek na woli osiadł, a wysiedziawszy lata na wolność od robocizny lub czynszu naznaczone, odszedł, powinien za wszystkie lata bez zapłaty wysiedziane zapłacić. Czack. Pr. 2, 191 1800-1801 [L]
    • ‍ Z takowych osiadłości, które już wolę wysiedziały, pobór ma być płacony. 1861 [SWil]
    • ‍ Siła chudéj szlachty, jeśliby nie chcieli na wolach osieść, albo żeby im już wol niestawało... 1861 [SWil]
    • ‍ Dla skorszego zwabienia osadnika ogłaszano po dawnemu wieloletnie (...) wole. Jabłonow. Hist. 337 1912 [SJPDor]
  8. «zgoda, akceptacja, przyzwolenie, consensus, permissio, assensus» [SStp] L: «zezwolenie, pozwolenie»
    • ‍ Jako była wola Januszowa..., kiegdy odbiła jego braci pani Burneta. Kal nr 423 1413 [SStp]
    • ‍ Bez woli bogów lekkie się nie chwieje Powietrze, biedny ni wietrzyk zawieje. Past. Fid. 299 1722 [L]
    • ‍ Nie uczynię tego bez woli ojcowskiej. 1764 [T]
  9. «osada nowa kraju pustego » [Kn] L: «miejsce osady, na czas od podatków itd. wolnej, kolonia», SWil: (w lm.) «miejsce osady, na którem gdy kto osiądzie, przez pewien czas jest wolny od poborów; wolna na czas osada, kolonia»
    • ‍ Ktokolwiek na woli osiadł, a wysiedziawszy lata na wolność od robocizny lub czynszu naznaczone, odszedł, powinien za wszystkie lata bez zapłaty wysiedziane zapłacić Czack. Pr. 2, 191 1800-1801 [L]
    • ‍ Siła chudéj szlachty, jeśliby nie chcieli na wolach osieść, albo żeby im już wol niestawało... 1861 [SWil]
  10. «siła duszna» [T] L: «siła duszy», SWil: «wewnętrzna władza ducha naszego, skutkiem której zwracamy całą naszą uwagę na nasze uczucia, wyobrażenia, na przedmioty zewnętrzne, ażeby o nich sądzić, kierujemy dowolnie ciałem naszem, lub wreszcie gdy jest możność, czynnościami innych istot i przedmiotami», SW: «siła ducha wyznaczająca cele i dążąca do ich przeprowadzenia; władza chcenia lub niechcenia»
    • ‍ Rozum ma wolą rządzić. 1764 [T]
    • ‍ Moc, którą mamy rozrządzać wyobrażeniami naszemi, kierować ciałem naszem, zowiemy wolą. Cyank. Log. 42 1784 [L]
    • ‍ Bez woli nic nie będzie, gdyż nikt nie pocznie tego, czego nie chce. 1861 [SWil]
    • ‍ Gdzie wola nie przystąpi, tam grzechu nie masz. 1919 [SW]
  11. «chuci, żądze, namiętności» [L] SWil: «»(ujemnie, z przymiotn. złą stronę wyraż.) chuć, żądza, namiętność, zła skłonność, SW: «chuć, żądza, namiętność, pożądliwość, popęd płciowy, żart. Boża wola»
    • ‍ Umyślał swoje wyuzdane wole do skutku przywieść. P. Kchan. Orl. 1 1799 [L]
    • ‍ Umyślił wyuzdane wole do skutku przywieść. 1861 [SWil]
    • ‍ Puszczają na wyuzdaną wolą potomki swoje. Poc. 1919 [SW]
  12. «(boża) prawo powszechne wszechświata, który został stworzony i rządzi się tak jak Bóg chce w całości; wszechmoc i wszechmożność Boga rządząca losami jednostek i całości świata» [SWil]
    • ‍ Bądź wola Twoja jako w niebie tak i na ziemi. 1861 [SWil]
  13. «skłonność, pociąg wewnętrzny, powołanie» [SWil]
    • ‍ Mam bożą wolę do zakonu św. Adama 1861 [SWil]
  14. «mit. sybilla, prorokini skandynawska» [SWil]
  15. «fil. (podł. Trentowsk. pierwsza postać i wyjaw jaźni działającej; podł. Libelta, jedna z trzech potęg ducha, równa rozumowi i wyobraźni), potęga ducha, przez którą ten z treści własnej, z wnętrza swojego występuje na zewnątrz w czynie, w rzeczywistości przez którą treść swoję wewnętrzną czyni dla siebie przedmiotem, przez którą wreszcie siebie wie być osobą» [SWil]

Zmiany semantyczne

  1. «zwolnienie na pewien czas od obowiązków wobec właściciela ziemi, także miejsce, gdzie obowiązuje to zwolnienie» [SStp]
  2. «osada nowa kraju pustego» [Kn]
  1. «możliwość swobodnego decydowania, swobodnego wyboru» [SStp]
  2. «zwolnienie na pewien czas od obowiązków wobec właściciela ziemi, także miejsce, gdzie obowiązuje to zwolnienie» [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. puścić na wolę «dać komuś wolność» [SJPDor]

Połączenia wyrazowe

  1. dla woli «z przyczyny» [SW]
  2. do woli «do syta» [SW]
  3. dobra wola «dobra myśl, wesołość» [L]
  4. dobra wola «chęć, skłonność, przychylność, uprzejmość» [L]
  5. ku woli, k-woli, g-woli «podług woli, życzenia, upodobania» [L]
  6. mimo woli, pomimo woli «bez uprzedniego zamiaru, mimowolnie; bezwiednie, odruchowo, machinalnie, niekiedy także: wbrew woli, chęci» [SJPDor]
  7. ostatnia wola «testament, ostatniej woli umierającego rozporządzenie» [L]
  8. ostatnia wola [T]
  9. pełnić wolę czyją [T]
  10. po woli «dobrowolnie» [L]
  11. po woli «podług własnej woli, podług życzenia, po myśli» [L]
  12. po woli «dobrowolnie, z chęci, bez musu» [L]
  13. po woli «pomału, nieporywczo, nieśpiesznie, z wolna» [L]
  14. własna wola, dobra wola, wolna wola, swoja wola «niezależność, brak rygoru, swawola, rozpusta, rozpasanie, wolne życie» [SW]
  15. wola dobra «wesołość, dobra myśl» [SWil]
  16. wola wyrażona «rozporządzenie, nakaz; zrządzenie» [SW]
  17. wolna wola [T]
  18. zła wola «zła chęć, niesprzyjanie, niełaska, nienawiść»

Wyrazy pokrewne

Autor: Aleksandra Żurek-Huszcz