swoboda

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -a- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *su̯e-bʰo- / *su̯o-bʰo- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *se- / *s(e)u̯e- [IEW]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *svobodь / *sveboda / *svoboda
  3. od psł.
    *svobъ / *svebъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    svoboda
  3. dłuż.
    swoboda
  4. głuż.
    swoboda
  5. słc.
    sloboda
  6. błr.
    svabóda, slobodá
  7. ros.
    svobóda
  8. ukr.
    svobóda, slobodá
  9. scs.
    svoboda
  10. bułg.
    svobódá
  11. mac.
    sloboda
  12. sch.
    slobòda
  13. słoweń.
    svobóda, slobóda, svobọ̑d, slobọ̑d
  1. Polskie formy gwarowe
  2. pol.gw.
    świeboda, ślebioda, słoboda
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. niem.
    Schwabe

Ewolucja formalna

  1. pie. *su̯e-bʰo- / *su̯o-bʰo-
  2. psł. *sveb-oda / *svob-oda
  3. stpol. śv̍ĕbŏdă
  4. śrpol. svoboda (bohemizm) || śv̍eboda
  5. npol. svoboda

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «pomyślność, szczęśliwość» [ESXVII-XVIII] L: «powodzenie, zdarzenie», SWil: prze. «powodzenie, zdarzenie», SW: stpol. «powodzenie, pomyślność, szczęście»
    • ‍ Wszystkie świata tego dobrowolnie rzuca ozdoby jego swobodzie i rozkoszy abrenuntiat dozywotnie. PasPam 51. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Zaraz się namnożyło tych, których swoboda bliźniego w oczy kole. Psalmod. 1695 [L]
    • ‍ Zaraz się namnożyło tych, których swoboda bliźniego w oczy kole. 1861 [SWil]
    • ‍ Na początku zda się, iżby co niosło wesela, swobody albo słodkości... Wys. 1915 [SW]
  2. «możność postępowania według własnej woli; wolność, niezależność» [ESXVII-XVIII] L: «sobiepaństwo, wolność», SWil: «moc robienia lub nierobienia czego według własnej woli, używanie swej woli, wolność, sobiepaństwo», SW: «wolna wola, wolność, niezależność, stan niczym nie krępowany», SJPDor: «warunki umożliwiające zachowanie się, postępowanie według własnej woli, bez konieczności ulegania przymusowi; brak skrępowania; niezależność (indywidualna lub zbiorowa)», USJP: «możliwość postępowania, zachowywania się według własnej woli, bez konieczności ulegania przymusowi lub ograniczeniom, zasadom; niezależność, wolność»
    • ‍ Swoboda, którą ma każdy człowiek od boga, nie iść, gdy nie chce, w ogień. Gor. Dw 1639 [L]
    • ‍ Takiego Bog wzbudzi kawalera za ktorego głową utrapiona in utramque aurem moze się przesypiać ojczyzna i swojej na ktorą przez wieleset lat pracowicie robiła zazywać swobody. PasPam 204v-205. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Po śmierci rodziców dla zbytniéj swobody, udał się za zbytkami. 1861 [SWil]
    • ‍ One niebożątka, co wolno latają, przedsię na swej swobodzie jeszcze mało znają. Rej. 1915 [SW]
    • ‍ Ludzie nienawidzą niewoli. Ludzie kochają życie i swobodę. Zar. Ślad. 1950 [SJPDor]
    • ‍ Ortografię traktował z dużą swobodą. 2003 [USJP]
  3. «swoboda umysłu, postaci, nieżenowanie, otwartość» [L] SWil: «nieskrępowanie umysłu, postaci, nieżenowanie, otwartość», SW: «naturalność, prostota, nieskrępowanie się, nieżenowanie się; stan bez troski», SJPDor: «naturalna łatwość zachowania się; prostota, niewymuszona pewność siebie», USJP: «naturalność, łatwość zachowywania się lub robienia czegoś; niewymuszoność»
    • ‍ Giesta poważne, wesoła cera, Swoboda niezrównana tego kawalera. Pet. Arg. 218 [L]
    • ‍ Jakaż to swoboda w utworach tego poety! 1861 [SWil]
    • ‍ Swoboda go ludziom zaleciła. Troc. 1915 [SW]
    • ‍ Jej udana swoboda od razu pryska. Młoda kobieta wybucha płaczem. Lut. Sprawa 1953 [SJPDor]
    • ‍ Swoboda towarzyska. 2003 [USJP]
  4. «pan hojny, szczodry, dominus largus, liberalis» [SStp]
    • ‍ Przetoć stoł wieliki świeboda, staje na nim piwo i woda, i k temu mięso i chleb, i wiele jinych potrzeb. Słota w. 8 (około 1400) [SStp]
  5. «zwolnienie od ciężaru na rzecz pana feudalnego, a tributis domino feodali solvendis vacuum esse (sensu subst.) » [SStp] L: «swoboda od podatków», SW: «zwolnienie od podatków, ciężarów, prerogatywa»
    • ‍ Ioannes... servis suis 20 marcas in villa deserta... cum libertate al. świeboda 3 annorum inscribit et donat XVI in. Matr III nr 208 1481 [SStp]
    • ‍ Wieki dawniejsze były wiekami swobod (immunitas) i przywilejów. Czack. Pr. 1. 190 1801 [L]
    • ‍ Z nowin po zakończonej swobodzie, czyli czasie zwyczajnym, w którym karczujący odbiera nagrodę swego trudu, należy się dziesięcina. Cz 1915 [SW]
  6. «słobodka, osada wolna, wólka, wolica» [L] SWil: przestarz. słoboda, osada wolna
    • ‍ Osobliwie na swobodach obuchem i kijem nieboraku świaszczennikowi grożą. Pim. Kam. 167 1644 [L]
    • ‍ Dawniéj znaczyła też tyle, co pogańsko-słowiańska parafja. 1861 [SWil]
  7. «w lm: uprawnienia, przywileje» [ESXVII-XVIII] SWil: «stan osoby wolnej, nie będącej w poddaństwie», SW: «zwolnienie od podatków i ciężarów, prerogatywa», SJPDor: zwykle w lm. «uprawnienia, przywileje; prawa do czego»
    • ‍ Nie moze być dobrze w Polszcze poko perwersa capita ktore i z dobrym panem nie dadzą nam spokojnie zazyć swobod naszych nie wezmą swego karania. PasPam 241. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Wieki dawniejsze były wiekami swobód (immunitas) i przywilejów. Czack. pr. 1800-1801 [L]
    • ‍ Dać komu swobodę. 1861 [SWil]
    • ‍ Swobody obywatelskie. Z nowin po zakończonej swobodzie, czyli czasie zwyczajnym, w którym karczujący odbiera nagrodę swego trudu, należy się dziesięcina. Cz. 1915 [SW]
    • ‍ Szlachta z obawy utraty swych swobód lękała się silnej organizacji państwowej. Smol. W. Przewrót 1923 [SJPDor]
  8. «świebodność, szczodrość, szczodrobliwość» [L] SWil.: przestarz.«szczodrość, hojność», SW: stpol. «szczodrość, szczodrobliwość, hojność»
    • ‍ Jezu, coś nam z swéj swobody nagotował takie gody. Kanc. Gd. 1619 [L]
    • ‍ Jezu, cos nam z swéj swobody, nagotował takie gody. 1861 [SWil]
    • ‍ Gdy jednego dnia żaden Aleksandra o dar jaki nie prosił, powiedział: nie liczcie tego dnia, bom żadnemu swej swobody nie ukazał. Bud. B. 1915 [SW]
  9. «stan niepodległy kraju, samodzielność, antyteza niewoli» [SWil] W SWil jako odrębne znaczenie ponadto: «wolność polityczna»
    • ‍ Swoboda była nie słowem, lecz faktem, bo jéj strzeżono nié po pjanu. 1861 [SWil]
    • ‍ Wszak to wróg zaprzysięgły litewskiéj swobody 1861 [SWil]
  10. «bogini, bóstwo wolności» [SWil]
    • ‍ Wystawiono Piękności kościół i Swobodzie. 1861 [SWil]
  11. «pokój duszy, serca» [SWil]
    • ‍ Pieśni Wiktora Hugo odznaczają się tém czystém wylaniem się umysłu, które czytelnika swobodą duszy napawa. 1861 [SWil]

Zmiany semantyczne

  1. «możność postępowania według własnej woli; wolność, niezależność» [ESXVII-XVIII]
  2. «wolność polityczna, stan niepodległy kraju, samodzielność, antyteza niewoli» [SWil]
  1. «zwolnienie od ciężarów na rzecz pana feudalnego» [SStp]
  2. w lm: «uprawnienia, przywileje» [ESXVII-XVIII]
  1. stpol. «szczodrość, szczodrobliwość, hojność» [SW]
  2. «pan hojny, szczodry» [SStp]
  1. «zwolnienie od ciężaru na rzecz pana feudalnego» [SStp]
  2. «słobodka, osada wolna, wólka, wolica» [L]

Związki frazeologiczne

  1. dać, nadać swobodę komu «dać wolność komu» [SJPDor]
  2. mieć swobodę ruchów «mieć możliwość nieskrępowanego niczym poruszania się; mieć możliwość swobodnego działania» [USJP]
  3. na swobodzie «nie w zamknięciu; na wolności » [SJPDor]
  4. puścić, wypuścić itp. zwierzę, rzadziej osobę, na swobodę «przestać więzić kogoś, coś, przestać trzymać w zamknięciu, w niewoli» [USJP]
  5. swoboda ruchów «możliwość poruszania się, zmiany miejsca pobytu, wykonywania różnych czynności, ruchów itp.» [SJPDor]
  6. swobodki wieczne «wolność bez granic » [L]
  7. wypuścić, puścić kogo na swobodę «uwolnić kogo, wypuścić z zamknięcia» [SJPDor]

Połączenia wyrazowe

  1. cieszyć się swobodą [USJP]
  2. korzystać ze swobody [USJP]
  3. mieć swobodę [USJP]
  4. silić się na swobodę [USJP]
  5. swoboda duszy, serca «pokój duszy v. serca» [SWil]
  6. swoboda narracji, stylu [USJP]
  7. swoboda od podatków [L]
  8. swoboda poruszania się, postępowania, przekonań [USJP]
  9. swoboda ruchów [SW]
  10. swoboda towarzyska [USJP]
  11. swoboda umysłu, postaci [L]
  12. swoboda umysłu, postaci, postępowania [SW]
  13. swoboda w sposobie bycia [USJP]

Przysłowia

  1. Gdyś na swobodzie, myśl o przygodzie. [SW, L, T]

Wyrazy pokrewne

Autor: Paulina Faliszewska