bieda

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -a- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *bʰoi̯dʰā [SPsł]
  3. od rdzenia pie.
    *bʰei̯dʰ- [SEJPBo]
  4. pie. (laryng.)
    *bʰoidʰ-eh₂ [EDSIL]
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *bʰei̯dʰ- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *běda
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    bída
  3. czes.
    běda
  4. dłuż.
    běda
  5. głuż.
    běda
  6. słc.
    bieda
  7. błr.
    bjadá
  8. ros.
    bedá
  9. ukr.
    bidá
  10. csł.
    běda
  11. scs.
    běda
  12. bułg.
    bedá
  13. mac.
    beda
  14. sch.
    bijèda, béda
  15. słoweń.
    bẹ́da
  1. Polskie formy gwarowe
  2. pol.gw.
    biéda, bida
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. alb.
    bē

Ewolucja formalna

  1. pie. *bʰoi̯dʰ-ā
  2. psł. *běda
  3. stpol. b̍ădă [b̍ada, b̍eda, b̍ida w funkcji wykrzyknika]
  4. śrpol. b̍ada || b̍éda
  5. npol. b̍eda

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «ubóstwo, nieszczęście, inopia, malum» [SStp] Słowo bieda w staropolszczyźnie występowało niemal wyłącznie w wariancie: biada. SXVI: «nędza, ubóstwo, niedostatek», SW: «nędza, ubóstwo, niedostatek, brak, potrzeba», SJPDor: «ubóstwo, niedostatek, brak środków do życia», USJP: «brak wystarczających środków materialnych do zaspokajania potrzeb; niedostatek, ubóstwo»
    • ‍ Na dzień szostej godziny na krzyż wiedzion z miasta, tej biady rozmaitej płakała niewiesta. R XXV 229 (około 1420) [SStp]
    • ‍ Pomogł ubogiemu z niedostatkow albo z biady. Fl 106, 41 (po 1400 roku) [SStp]
    • ‍ bodajeś żył w biedzie. I źle zdrow był; bodajeś szyję złąmał, álbo Przepadł był. CiekPotr 75 1597 [SXVI]
    • ‍ Dopuścił się tego z biedy. 1900 [SW]
    • ‍ Nastały lata biedy, lata bezskutecznej wędrówki po fabrykach za pracą. Rudn. A. Lato 11 1946 [SJPDor]
    • ‍ W ich domu panowała bieda. 2003 [USJP]
  2. «biada, vae, heu!» [SStp] SWil: biada! biadaż! biadaszku! - wykrzyknik «niestety! niestetyż! wéj! nieszczęście!», SW: biada! biadaż! , mało używane biadaszku! - wykrzyknik «niestety! nieszczęście! źle!», SDor: biada - «wykrzyknik zapowiadający groźbę kary, nieszczęścia, niebezpieczeństwa», USJP: biada - podn. «wykrzyknik wyrażający ubolewanie z powodu tego, co się stało, lub co - według przewidywań mówiącego - może się stać»
    • ‍ Dziewica Marja poczęła napirwej narzekać a rzekący: Bieda mnie, bieda mnie, nędznej! Rozm 696 (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Biada, biada, bracie moj (heu, heu, mi frater) BZ III Reg 13, 30 1455 [SStp]
    • ‍ Biada zwyciężonym! 1861 [SWil]
    • ‍ Biada ziemi, gdzie król jako dziecię 1900 [SW]
    • ‍ Biada słabym! Na ich ciele silni nieustannie ostrzą swoje noże. RUDN. A. Pał. 47 1950 [SJPDor]
    • ‍ Biada mojej biednej głowie! 2003 [USJP]
  3. «nieszczęście, niedola, zło, klęska, zagłada; kara, przekleństwo; zmartwienie, dolegliwość, kłopot» [SXVI] SWil: «nędza, stan cierpienia», SW: «niedola, nieszczęście, przeciwieństwo, zmartwienie, utrapienie, udręczenie, szkoda, klęska, plaga», SJPDor: «nieszczęście, niedola, zmartwienia, tarapaty, kłopoty», USJP: pot. «trudna, przykra sytuacja; nieszczęście, kłopoty, tarapaty»
    • ‍ Jednak mniejsza biada jest szkaradą żonę mieć niżli cudnej strzec. BielŻyw 110 1535 [SXVI]
    • ‍ Co za bieda z tym człowiekiem! 1861 [SWil]
    • ‍ Przyszedł tu na moją biedę. 1900 [SW]
    • ‍ Ciebie - do Tworek i w kaftan, żebyś jakiej biedy nie narobił i źle nie skończył. Breza Uczta 238 1952 [SJPDor]
    • ‍ Każdy ma swoje biedy. 2003 [USJP]
  4. «wózek o dwóch kołach, taradajka, telega» [SWil] SJPDor: «wózek o dwóch kołach; dwukółka», z łac. biga
    • ‍ Z rozkoszą byłby jechał najgorszą żydowską biedą, byleby mieć za towarzyszów swe myśli i wrażenia zamiast tego tak cudzego człowieka. Żer. Uroda 267 1948 [SJPDor]
  5. «mit. słowiańsko-pogańska Boginka piekielna, w służbie Rugewita, a siostra i towarzyszka Nędzy» [SWil] SW: gw. «postać nadprzyrodzona uosabiająca niedolę»
    • ‍ Bieda z Nędzą. Bieda śpi razem z Niedolą. 1900 [SW]
  6. «bieda, niebożę, biedactwo, nieborak, mizerak, chudzina; człowiek zbiedzony, chuchrak, wynędzniały» [SW]
    • ‍ Taka to bieda, że litość bierze patrzeć. 1900 [SW]
  7. «biedacy, nędza = nędzarze, mizeractwo, hołota» [SW] SJPDor: «ludzie niezamożni, biedacy, nędzarze, rzadziej: biedny człowiek, biedak», w USJP: przestarz. «ludzie niezamożni; nędzarze, biedacy, biedota»
    • ‍ Tam sama bieda mieszka. 1900 [SW]
    • ‍ Szedłem (...) na spóźnioną kolację do pobliskich kawiarenek (...) Gnieździła tu się cała międzynarodowa bieda. Pap. Szczury 135 1946 [SJPDor]
    • ‍ W suterenie mieszkała sama bieda. 2003 [USJP]
  8. «gw. chudoba, mienie» [SW]
  9. «gw. kosz ręczny na dwie strony otwierający się» [SW]
  10. «gw. miesiączka» [SW]
  11. «gw. potrawa z ziemniaków z wodą» [SW]

Zmiany semantyczne

  1. biada, bieda «ubóstwo, nieszczęście» [SStp]
  2. biada - wykrzyknik «biada, vae, heu!» [SStp]
  1. «ubóstwo, nieszczęście» [SStp]
  2. mit. «słowiańsko-pogańska Boginka piekielna, w służbie Rugewita, a siostra i towarzyszka Nędzy» [SWil]
  1. «ubóstwo, nieszczęście» [SStp]
  2. «niebożę, biedactwo, nieborak, mizerak, chudzina; człowiek zbiedzony, chuchrak, wynędzniały» [SW]

Związki frazeologiczne

  1. bieda aż piszczy, skwierczy «o stanie skrajnej biedy, nędzy» [SJPDor]
  2. bieda goni biedę «t.j. za jedném nieszczęściem zwykle idą drugie» [SWil]
  3. bieda z nędzą «pot. skrajna bieda, nędza» [SJPDor]
  4. bieda z nędzą «pot. o beznadziejnej sytuacji materialnej, braku wszystkiego» [USJP]
  5. bieda, głód, nędza itp. patrzy, zagląda komuś w oczy; ktoś patrzy, zagląda biedzie, nędzy itp. w oczy «książk. ktoś doznaje biedy, głodu, nędzy» [USJP]
  6. bieda, nędza aż piszczy «o stanie skrajnej biedy, nędzy» [USJP]
  7. biedę klepać, biedę cierpiéć, biedę pchać «w ubóstwie, w nędzy żyć» [SWil]
  8. biedę kuczyć «płatać, wyrządzać przykrość» [SWil]
  9. cierpieć, klepać, pchać biedę «żyć w niedostatku, w ubóstwie» [SW]
  10. dopiero bieda z jednego boku «t.j. jeszcze nie koniec» [SXVI]
  11. jak bieda, tak bieda «nieustannie bieda; jedna się nie kończy, druga ją ściga» [SWil]
  12. jedna bieda, nie bieda «małe niepomyślności bierz za nic, a duże za małe» [SWil]
  13. jedną biedę druga pędzi, ale trzecia szyję kręci «ciężko wytrwać wielkiéj niedoli» [SWil]
  14. kiedy bieda, to nie hoc «trudno się weselić, kiedy nie ma za co; w biedzie i niedostatku nie myśleć o wesołości» [SWil]
  15. klepać biedę «żyć w ubóstwie, w niedostatku» [SJPDor, USJP]
  16. łatać, pchać biedę «z trudem zaspokajać pierwsze potrzeby, radzić sobie» [SJPDor]
  17. mała bieda, krótki żal «t.j. mniejsza o to» [SWil]
  18. mieć z kim wielką biedę «wiele trudów z kim zażyć, wielkich przykrości od kogo doznawać» [SWil]
  19. na czyją biedę «z wielką szkodą, z wielką przykrością czyją» [SWil]
  20. najeść się biedy «żyć przez długi czas w biedzie» [SJPDor]
  21. napytać biedy «spowodować nieszczęście, kłopot; wpaść w nieszczęście, w kłopoty» [SJPDor]
  22. od biedy «w braku czegoś lepszego, w ostateczności; z biedą» [USJP]
  23. od biedy, pół biedy, z biedą, z wielką biedą «jako tako, w braku czegoś lepszego, z trudnością, zaledwie» [SJPDor]
  24. otóż przyszła bieda, choć ty djabłu duszę przedaj «t.j. ostatnia niedola» [SWil]
  25. popaść w biedę «t.j. być w kłopotach, w tarapatach» [SWil]
  26. pół biedy «jako tako, ujdzie, dobrze, że nie gorzej» [SW]
  27. pół biedy «niewielki kłopot, małe zmartwienie» [USJP]
  28. stara bieda «nic nowego, po staremu» [SJPDor]
  29. stara bieda «nic nowego, wszystko po staremu, bez zmian - zwykle odpowiedź na zapytanie: co słychać? jak ci się powodzi?» [USJP]
  30. ujdzie to od biedy «w braku, w niedostatku czegoś lepszego, z potrzeby, z musu» [SW]
  31. z (wielką) biedą «a) «w braku czegoś lepszego, w ostateczności; od biedy», b) «z trudnością, zaledwie» [USJP]
  32. z biedą «z trudem, z kłopotem» [SWil]
  33. z biedy «z niedostatku czegoś lepszego, z braku, z potrzeby, z musu» [SWil]
  34. Z nim tylko bieda! «nie wiadomo, co robić, położenie bez wyjścia» [SW]

Połączenia wyrazowe

  1. wieczna bieda «wieczne potępienie» [SXVI]

Przysłowia

  1. Acz więc bywa biedá tej kokoszy, ná ktorej jástrząbá łowią, ále jeszcze záwżdy więtsza biedá bywa jástrząbowi kiedy go połápią. [SXVI]
  2. Biada téj kokoszy, na któréj jastrzębia zaprawują. [SW, SWil]
  3. Bieda rozumu uczy. [SW, SJPDor]
  4. Bieda to w trzeci dzień za wilkiem strzelać. [SW]
  5. Bieda z dziećmi, bieda i bez dzieci. «jest ciężko, kiedy ma się dzieci, ale także gdy się ich nie ma» [USJP]
  6. Kiedy bieda, to do Żyda. [SW]
  7. Kto ma księdza w rodzie, temu bieda nie dobodzie. «rodzina, której członkiem jest ksiądz, żyje dostatni» [USJP]
  8. Kto ma pszczoły i klacze, ten na biedę nigdy nie płacze. [SJPDor]
  9. Mała bieda, krótki żal. [SW, SJPDor]
  10. Praca tuczy, bieda uczy. «praca jest źródłem dobrobytu, a bieda doświadcza człowieka» [USJP]
  11. Prawdziwych przyjaciół poznajemy (poznaje się) w biedzie. «tylko prawdziwy przyjaciel nie zawiedzie w trudnej sytuacji» [USJP]
  12. W roku tysiąc osiemset ósmym urosła bieda z kosmem. [SW]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autor: - Zespół