myśleć

czasownik
psł. kon. IV -i- tematowa→ pol. kon. III -'ę, -'isz//-ysz

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *mūdʰ-slĭ- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *mēudʰ- [IEW]
  4. pie. (laryng.)
    *muHdʰ- [EDSIL]
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *meu̯Hdʰ-
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *mysliti
  3. od psł.
    *myslь
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    myslet, myslit
  3. ros.
    mýsliť
  4. scs.
    mysliti
  1. Polskie formy gwarowe
  2. pol.gw.
    myślić
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    maũsti
  3. lit.
    maũdinti
  4. lit.
    maudulỹs
  5. sans.
    mudhā
  6. sans.
    mauḍhya-
  7. goc.
    ufar-maudei
  8. goc.
    ga-maudjan
  9. grec.
    mȳ̃thos

Ewolucja formalna

  1. pie. *mūdʰ-slĭ-
  2. psł. 1 *myd-slь
  3. psł. 2 *mysl-iti
  4. stpol. myśl'ić
  5. śrpol. myśl'ić || myśleć
  6. śrpol. myśléć, myśleć (ale: zmyślić, wymyślić)

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «zastanawiać się, namyślać się nad czymś, rozważać coś, rozmyślać, rozumować, sądzić, mniemać, przypuszczać; cogitare, meditari » [SStp] SXVI: «rozmyślać, deliberować, rozumować, rozpamiętywać, przywodzić sobie na myśl, na pamięć», ESXVII-XVIII: «namyślać się, sądzić», L: «pomyśleć, na myśl przywodzić, myśleć ze staraniem, rozważać», SWil: «myślą snuć pomysły, obrazy przedmiotów, sądy o rzeczach; rozmyślać, rozważać, dumać; wspominać», SW: «wykonywać czynność umysłową; przechodzić od wyobrażenia do wyobrażenia, od sądu do sądu; rozmyślać, debatować, dumać», SJPDor: «uświadamiać sobie związki zależności między rzeczami, zjawiskami; poznawać, usiłować rozumieć, rozumować, sądzić, przypuszczać, mniemać; rozważać co, zastanawiać się, namyślać się nad czym; rozmyślać», USJP: «uświadamiać sobie coś i skupiać na tym uwagę, usiłować coś zrozumieć lub rozwiązać; zastanawiać się, rozważać, analizować, rozumować»
    • ‍ Iżbyć oni tego w swem siercu nie myślili, iżeć ni jeden święty... przez umęczenia nie jest ci się on do krolewstwa niebieskiego był dostał. Gn 178a 1400 [SStp]
    • ‍ Niżli się masz mścić, trzeba myślić BierEz O4, E4, G, G3 1522 [SXVI]
    • ‍ Mówiłem ci, prawda, że się boję, alem przecież inaczej myślał. PasPam 182. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Kto myśli o czym, łacno wszystkiemu dogodzi. Simon. Siel. 50. 1778 [L]
    • ‍ Warto nad tym myśleć. 1861 [SWil]
    • ‍ A ja widząc na me oczy, jak drudzy tonęli, jam sobie myślał: oni płynąć nie umieli. Karp. 1902 [SW]
    • ‍ Logika interesuje nauka z punktu widzenia techniki myślenia, logik jest niejako inżynierem sztuki rozumowania. Myśl Filoz. 4, 1956, s. 104 1951-1955 [SJPDor]
    • ‍ Myślał długo, zanim podjął decyzję. 2003 [USJP]
  2. «mieć zamiar, zamierzać, postanawiać, zamyślać, planować; cogitare, velle aliquid efficere, propositum habere aliquid» [SStp] SXVI: «obmyślać, zamyślać, zamierzać», ESXVII-XVIII: «mieć zamiar, zamyślać (coś zrobić)», SWil: «zamyślać, zamierzać, chcieć», SW: «zamyślać, zamierzać, chcieć», SJPDor: «(zwykle z bezokolicznikiem) nosić się z jakimś zamiarem, mieć zamiar; zamierzać, projektować, postanawiać; chcieć coś zrobić; zamyślać», USJP: «nosić się z jakimś zamiarem, mieć zamiar, chcieć coś zrobić; zamierzać, projektować, postanawiać»
    • ‍ Wszako zaprawdę mi to moje myślili są (cogita verunt) odpędzić Fl 61 4, Puł 1400 [SStp]
    • ‍ Jakoby pan nasz takie cudowne sprawy próżno obiecywał, nie myśląc albo nie mogąc ich wypełnić WujNT 365 1593 [SXVI]
    • ‍ Bili się rządnie, a żadna strona uciekać nie myśliła. Warg. Wal. 23 1609 [L]
    • ‍ Zaraz z początku w najpierwszym kole opowiedziałem się z tym, że ja przysięgać nie myślę. PasPam 121v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Jutro myślę odjeżdżać. 1861 [SWil]
    • ‍ Stryjaszek myśli wkrótce sprawić ci wesele Mick. 1902 [SW]
    • ‍ Nie myślał czekać do końca wieczoru, który miało zamknąć przedstawienie „Rady”. Par. Niebo 215 1949 [SJPDor]
    • ‍ Nie myślę cię oszukiwać. 2003 [USJP]
  3. «dbać, troszczyć się; curare» [SStp] SXVI: «dbać, starać się, troszczyć się, usiłować; liczyć na kogo, na co; życzyć», ESXVII-XVIII: «dbać o co, troszczyć się o co», L: «sprzyjać, nie sprzyjać», SWil: «troszczyć się o kogo; pamiętać o kim; życzyć co komu», SW: «nie zapominać, pamiętać, pomnieć, dbać, troszczyć się o kogo, o co»; stpol.: «chcieć czego dla kogo, życzyć komu czego», SJPDor: «pamiętać o kim, o czym; dbać, troszczyć się o kogo, o co», USJP: «pamiętać o czymś, o kimś; dbać, troszczyć się o kogoś, o coś»
    • ‍ Myślisz curas XV in R XXIV 60 1400 [SStp]
    • ‍ Wiem, iż mię ty nienawidzisz, a o innej żonie myślisz BierEz B4v, R3v 1522 [SXVI]
    • ‍ Nie myślę o tym, żebym się miał tego nieszczęścia lękać, które mię już wczoraj minęło. PasPam 67v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Trzeba było myśleć o sobie, bo się nie bardzo można było spuszczać na to, co rodzice zostawią. Kras. Pod. 2, 142 1778 [L]
    • ‍ Tylko o sobie myślisz. 1861 [SWil]
    • ‍ Wiedz, że czas myśleć stąd o naszej drodze; jest okręt już gotowy. Jabł. 1902 [SW]
    • ‍ Wzruszyło go to, ze ktoś tak bezinteresownie myślał o nim i o jego losie. Meis, Sześciu 78 1952 [SJPDor]
    • ‍ Muszę myśleć o rodzinie, o dzieciach. 2003 [USJP]
  4. «mniemać, sądzić, uważać; rozumieć » [SXVI] L: «rozumieć, mniemać», SWil: «sądzić, mniemać», SW: «wytwarzać sądy, sądzić, rozumieć, mniemać», USJP: «sądzić, przypuszczać, mniemać»
    • ‍ Jákoby temu zábiegájąc co pánná myśliłá, y jákoby ták k niej mowiąc: ty ták mniemasz, że płodu w żywoćie spráwić nikt nie może jedno mąż. CzechRozm 158v 1575 [SXVI]
    • ‍ Widzisz ten klawikord, myślałby kto, iż on wie, że ja lubię muzykę. Teat. 53. d, 47 1775-1806 [L]
    • ‍ Myślałem, że przybędziesz. 1861 [SWil]
    • ‍ Muszę, co myślę, rzec. Orzesz. 1902 [SW]
    • ‍ Myślę, że nietrudno będzie znaleźć winnych. 2003 [USJP]

Zmiany semantyczne

  1. «zastanawiać się, namyślać się nad czymś, rozważać coś, rozmyślać, rozumować, sądzić, mniemać, przypuszczać» [SStp]
  2. «mieć zamiar, zamierzać, postanawiać, zamyślać, planować» [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. ani myśl o tym «to niepodobne do ziszczenia, ani marzyć o tym» [SW]
  2. ani myśléć o tém «to niepodobne do wykonania; to być nie może» [SWil]
  3. ani myśleć; ani można było myśleć «nie mieć nawet zamiaru, nie chcieć; nie sposób było zamierzać, chcieć» [SJPDor]
  4. ani myślę (ani myśli, ani myślał itp.) «nie mam (nie ma, nie miał itp.) zamiaru» [USJP]
  5. dać komu (wiele, dużo) do myślenia « obudzić w kim podejrzenia, domysły; zastanowić kogo» [SJPDor]
  6. daw. myśleć komu przychylnie, dobrze «chcieć dla kogo dobra, sprzyjać komu» [SJPDor]
  7. głośno myśleć «rozważać coś na głos» [USJP]
  8. komuś się zdaje, ktoś myśli, że pozjadał, zjadł (książk. posiadł wszystkie rozumy) «ktoś jest zarozumiały, przemądrzały, przekonany (niesłusznie) o swojej mądrości» [SJPDor]
  9. myślałby kto, że ... «można by sądzić, przypuszczać, że ....» [SJPDor]
  10. myśleć komu dobrze albo źle «sprzyjać mu, nie sprzyjać» [L]
  11. myśleć o niebieskich migdałach «roić o rzeczach niepodobnych» [SWil]
  12. myśleć o własnej skórze (rzad. własnej głowie) «troszczyć się, dbać o własne bezpieczeństwo» [SJPDor]
  13. myśleć poważnie o kim «chcieć się z kim żenić, mieć wobec kogoś poważne zamiary» [SJPDor]
  14. myśleć poważnie o kimś «wiązać z kimś małżeńskie plany» [USJP]
  15. myśleć, marzyć, śnić o niebieskich migdałach «rozmyślać o czymś błahym, mało ważnym lub nierealnym» [USJP]
  16. pot. iron. myślałby kto, że ... «wyrażenie, którym mówiący podaje w wątpliwość to, co ktoś chce mu wmówić, lub to, co by się na pozór wydawało» [USJP]
  17. żart. iron. myśleć o niebieskich migdałach «myśleć o rzeczach nierealnych, myśleć o niczym; marzyć» [SJPDor]

Połączenia wyrazowe

  1. jest nad czém myśléć «to sęk, nie lada trudność» [SWil]
  2. jest nad czym myśleć «to sęk, to trudność nie lada » [SW]
  3. mam o czém myśléć «mam dużo zatrudnienia» [SWil]
  4. mam o czym myśleć «Mam wiele na głowie» [SW]
  5. myśleć głośno «rozważać coś głośno, bez przygotowania, namysłu; wypowiadać swe myśli od razu, w miarę jak powstają» [SJPDor]
  6. niewiele myśląc «bez dłuższego zastanowienia, bez namysłu» [ESXVII-XVIII]
  7. niewiele myśląc «bez namysłu, bez zastanowienia, od razu» [USJP]
  8. przestarz. (człowiek) dobrze myślący (indyw. iron. doskonale myślący) «(człowiek) lojalny, rozsądny, umiarkowanych przekonań (za lojalny)» [SJPDor]

Przysłowia

  1. Fortunny to co w szczęściu myśli o przygodzie. [SXVI]
  2. Indyk myślał o niedzieli, a w sobotę łeb mu ścięli. «o kimś, kto namyślał się zbyt długo, niepotrzebnie» [SJPDor]
  3. Indyk myślał o niedzieli, a w sobotę łeb mu ścięli. «może zdarzyć się coś, co przeszkodzi w realizacji planu, udaremni zamiary» [USJP]
  4. Indyk myślał, myślał i zdechł. «o kimś, kto namyślał się zbyt długo, niepotrzebnie» [SJPDor]
  5. Kto myśli, ten i wymyśli. [SJPDor]
  6. Myśl długo, czyń prędko. [SJPDor]
  7. Myśleć o niebieskich migdałach. «roić o głupstwach albo myśleć o niczym, nie uważać» [SW]
  8. Szpetna przysada, kto cudnie mowi, a źle myśli. [SXVI]
  9. W szczęściu myśl o przygodzie. [SXVI]
  10. Z prostá głupi, indziéj przecię mierzy, indziéj myśli. [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Gabriela Świerczewska, Zespół -