możny

przymiotnik, r.m.
psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *magʰ- [IEW]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    možьnъ
  3. od psł.
    *mogti
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    možný
  3. ukr.
    móžnyj
  4. bułg.dial.
    móžen
  5. słoweń.
    móžen
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    magė́ti
  3. lit.
    mãgulas
  4. sans.
    maghá-
  5. ang.
    may
  6. stang.
    magan
  7. hol.
    mogen
  8. niem.
    mögen
  9. stwniem.
    magan, mugan
  10. goc.
    magan

Ewolucja formalna

  1. pie. *magʰ-
  2. psł. 1 *mog-ьnъ(jь)
  3. psł. 2 možьnъ(jь)
  4. stpol. *mŏž'nȳ
  5. śrpol. možny

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «taki, który dzięki temu czym jest lub co posiada może dużo sprawić» [SXVI] ESXVII-XVIII: «taki, który dużo może; potężny; bogaty; taki, który ma dużo czegoś cennego», L: «potężny, mocny», SWil: «mocny, potężny», SW: stpol. «potężny, silny», SJPDor: «posiadający wielki majątek, mający duże znaczenie, wpływy, władzę; bogaty, potężny», USJP: przestarz. «mający wielki majątek, wpływy i władzę; potężny»
    • ‍ A nad jego wolą nie osiedzi się w pokoju najmożniejszy król, ácz by był niezliczonemi hufy ostąpiony. RejPs 48 1541 [SXVI]
    • ‍ Miedzy Prałatámi, pierwsze miejsce mają [...] Arcybiskup Sálzburski, możny, i dla godnosci, i dla bogactw. BotŁęczRel III 1609 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Możny/ Potens [...] Valet opibus & potentia. 1643 [Kn]
    • ‍ Co kto może wykonać, w tym jest możny, a kto nie może, w tym ma być za słabego miany. Bardz. Boet. 113 1694 [L]
    • ‍ Możnym być muszę, gdy za moją sprawą tylu na świecie płakało i płacze. Słow 1832 [SW]
    • ‍ Możny znaczeniem, nauką. 1861 [SWil]
    • ‍ Jechano zbrojno, a możni panowie rywalizowali z sobą świetnością i liczbą towarzyszących im orszaków. Śliw. A. Sob. 100 1924 [SJPDor]
    • ‍ Pochodził z możnego rodu. 2003 [USJP]
  2. «mogący, taki, który może, jest w stanie coś zrobić» [SXVI] ESXVII-XVIII: «o działaniach: skuteczny», SW: stpol. «mogący, mocen»
    • ‍ Mogę Wszystkę Lártiádego objecháć drogę. (...) i jędzę zioły Możną ludzi przetwárzáć to w psy, to w woły. KochFr 129 1584 [SXVI]
    • ‍ Záwsze w zásadzkę miej spráwy pobożne, Dobre uczynki z cichym prochem możne, Do dział burzących. JurkPieś C2. 1604 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Lekarstwo możne wszystką niemoc odegnać. 1902 [SW]
  3. «taki, który przewyższa wszystko inne; wielki, ogromny; obfity, zasobny, znaczny, niezwykły» [SXVI] SJPDor: daw. «obfity, dostatni», SWil: «dostatni, bogaty, obfitujący», SW: «zamożny, bogaty, zasobny, obfity»
    • ‍ Możne zwycięstwo ktore Pan nád wszemi krolestwy swiáthá otrzymáć raczył. LubPs O5v marg 1558 [SXVI]
    • ‍ Możny w skarby. 1861 [SWil]
    • ‍ Pojechał on do bogatego a bezdzietnego stryja swojego, którego jedynym był dziedzicem, z nadzieją możnego odeń [od niego] wsparcia. Chodź. Pisma I, 84 1880 [SJPDor]
    • ‍ Możny pan. Możne w ludzie państwo. 1902 [SW]
  4. «mocny, trudny do zniszczenia, nie dający się ruszyć, trwały » [SXVI]
    • ‍ Było Trojéj ták możné páństwo, i ták stało| Ze się mocy Grécijéj wszytkiéj nic nie bało. GórnTroas 8 1589 [SXVI]
  5. «biegły, wprawny» [SXVI]
    • ‍ Błogosławiony Pan Bóg, co ręce me ćwiczy (...), Który możne pálce me ku walce gotuje. LubPs ee5v 1558 [SXVI]
  6. «możliwy, taki, który może się wydarzyć» [SXVI] ESXVII-XVIII: «możliwy», L: «być mogący, stac się mogący, podobny», SWil: «możliwy, mogący stać się», SW: «możebny, możliwy», SJPDor: daw. «możliwy, dostępny»
    • ‍ Uczynki, które nie człowiekowi, ále sámemu Bogu są możne. CzechEp 294 1583 [SXVI]
    • ‍ Możny/ quasi passiuè ktory możé być/ v. Podobny 2. 1643 [Kn]
    • ‍ Możny, quasi passiuè ktory możé być. Kn 434 1643 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Niemożna rzecz. Kłok. Turk. 31 1678 [L]
    • ‍ Głównym skarbem ludzkości jest użycie wszelkich możnych sił, wydoskonalenie wszelkich zdolności. Brodz. Estet. 92 1873 [SJPDor]
    • ‍ Ojcze, wszystkie rzeczy Tobie są możne. Leop 1902 [SW]
  7. «potężny, bogaty człowiek» [ESXVII-XVIII] SWil: «możnowładca, arystokrata», SW: «człowiek potężny (mocarz, potentat, możnowładca) albo bogaty (bogacz)», SJPDor: «zwykle w lm.: bogaci, potentaci, możnowładcy», USJP: przestarz. «mający wielki majątek, wpływy i władzę; potężny»
    • ‍ Jego (narodu litewskiego) mowa przestała być językiem dworu i możnych i zachowała się tylko między pospólstwem. 1902 [SW]
    • ‍ Możnym się nie przeciwić, swoją mierzyć piędzią; Nikt lepszym być nie może, jak sam sobie sędzią. PotFraszBrück II 368 1907 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Możni i wielcy tego świata kłaniali mi się uniżenie. Tuwim Rzecz 120 1929 [SJPDor]
    • ‍ Lud powstał przeciwko tyranii możnych. 2003 [USJP]
  8. «gw. dobry, wyborny, wyśmienity, przedni, tęgi, dzielny» [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «mogący, taki, który może, jest w stanie coś zrobić» [SXVI]
  2. «taki, który dzięki temu czym jest lub co posiada może dużo zrobić» [SXVI]
  3. «taki, który przewyższa wszystko inne; wielki, ogromny; obfity, zasobny, znaczny, niezwykły» [SXVI]
  1. «taki, który dużo może; potężny; bogaty; taki, który ma dużo czegoś cennego» [ESXVII-XVIII]
  2. «potężny, bogaty człowiek» [ESXVII-XVIII]

Związki frazeologiczne

  1. można ręka «prawica, prawa ręka» [SXVI]
  2. możni świata tego «najpotężniejsi ludzie» [SXVI]
  3. za możniejszych czasów «w czasach, gdy było się w sile wieku» [SXVI]

Połączenia wyrazowe

  1. Bóg (jest) możny, najmożniejszy «łac. Deus fortis» [SXVI]
  2. być [komu] możnym «być hojnym, łaskawym dla kogoś» [SXVI]
  3. można rzecz «podobna ku dostąpieniu/wykonaniu» [Kn]

Przysłowia

  1. Albowiem kto możniejszy, ten lepszy był. [SXVI]
  2. Azaż kiedy może być możniejszy uczeń nád mistrzá [Non est discipulus super magistrum Vulg Matth 10/24?] ták jáko sam Pan ták o tym powiádáć raczy. [SXVI]
  3. Gdy się możni mnożą, ludzie ubożą. [ESXVII-XVIII, L]
  4. Gdzie jest prawo jako pajęczyna, sieci targa, kto możny, uwiąznie chudzina. [SXVI]
  5. Głupi możny (bogáty), niéznośny. [ESXVII-XVIII, Kn]
  6. Możniéjszych wády przéglądáć, lépiej. [ESXVII-XVIII, Kn]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Maciej Stański, Zespół -