móc

czasownik
psł. kon. I -o-//-e- tematowa→ pol. kon. I -ę, -'esz

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *magʰ- [IEW]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *mogtì
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    moci
  3. słc.
    môcť
  4. ros.
    moč'
  5. scs.
    mošti
  6. bułg.
    móga
  7. sch.
    mòći
  8. słoweń.
    móči
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    mãgulas
  3. lit.
    magė́ti
  4. sans.
    maghá-
  5. ang.
    may
  6. stang.
    magan
  7. hol.
    mogen
  8. niem.
    mögen
  9. stwniem.
    magan, mugan
  10. goc.
    magan

Ewolucja formalna

  1. pie. *magʰ-
  2. psł. 1 *mogtì
  3. psł. 2 *moktì
  4. zach.słow. *moci
  5. stpol. mōc'
  6. śrpol. moc || móc

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «mieć warunki do działania wypływające z własnych sił, zdrowia, zdolności, bogactwa itp., potrafić, zdołać, mieć siłę, zdolności, środki, habere alicuius rei faciendae facultatem (positam in viribus, valetudine, ingenio, opibus, sim.), posse, valere, quire, pollere» [SStp] SXVI: «mieć środki, warunki, okazję, sposób, narzędzie do uczynienia czegoś; mieć zdolności, właściwości do uczynienia czegoś; umieć», L: mogę = «zdołam, wydoływam, mocenem, nie jest mi niepodobno, jestem w stanie», SWil: «(zwykle ma po sobie tryb bezok. widocznie lub domyślnie) mieć dość mocy, siły, być zdolnym; nie mieć przeszkód», SW: «mieć dosyć siły, zdolności, środków, mieć prawo, być w mocy, być zdolnym, zdołać, być w możności, w stanie, potrafić», SJPDor: «mieć dosyć mocy, środków, zdolności do wykonania czegoś, zdołać, potrafić», USJP: «mieć dogodne warunki lub dosyć siły, środków, zdolności do wykonania czegoś, być w stanie coś zrobić; zdołać»
    • ‍ Mniemasz, by twe oczy mogły objąć miłość Bożą? Błaż 320 1400-1450 [SStp]
    • ‍ Poczynáją śię rozliczne á známienite Báśni [...] z ktorych możemy wźiąć niejáki pożytek ku ćwiczeniu rozumu nászego. BierEz H2v 1578 [SXVI]
    • ‍ Chce kąsać, choć nie może, i dziko się sroży. Bardz. Trag. 235 1696 [L]
    • ‍ Czuły obywatel stara się, jak może i w czym może, być użytecznym ojczyźnie swojej. Kras. Podstoli 85. 1829 [SJPDor]
    • ‍ Mogłemże się tego po nim spodziewać! 1861 [SWil]
    • ‍ Pociesz mię, jako możesz. Kochan. 1902 [SW]
    • ‍ Mogę to podnieść. 2003 [USJP]
  2. «mieć warunki do działania, wypływające z korzystnych okoliczności zewnętrznych (czasownik zaprzeczony stwierdza, że coś się nie dzieje a. nie działo i nie będzie dziać), mieć możliwość, habere alicuius rei faciendae facultatem a condicione oblatam (verbum cum negatur significat aliquid non esse factum, minime fieri, neque futuram esse), posse, in potestate sua habere» [SStp]
    • ‍ Oni nie moglić są mieć nijedne gospody tamo byli. Gn 3b. (przed 14oo rokiem) [SStp]
    • ‍ Patrzajcie, co łzy białogłowskie mogą, miękczeją na nie rycerze zuchwali. P. Kochan. 1902 [SW]
  3. «wyraża pewne prawdopodobieństwo wykonywania czynności, stwierdza, że coś jest prawdopodobne, możliwe, significat aliquid aliqua ex parte probabiliter fieri: posse» [SStp] SXVI: «w funkcji modalnej: wyraża subiektywny stosunek podmiotu mówiącego do treści jego wypowiedzi», L: «mogący tryb, potentialis», SWil: «nieos. (tylko w os. 3ej l. p rodz. n.) być podobnem do prawdy», SW: «być prawdopodobnym, że..., może być, że...», SJPDor: «w połączeniu z bezokolicznikiem nadaje czynności wyrażonej w czasowniku odcień prawdopodobieństwa, możliwości», USJP: «jest prawdopodobne, możliwe»
    • ‍ Drudzy mogą być pomocnikami zabicia głów, tak rzeczą: Ten zabił z pomocą tylko tych. Dział 30 1460-1470 [SStp]
    • ‍ Dwojakie może być ciała ruszanie. GlabGad K4 1535 [SXVI]
    • ‍ O okolicznościach tu być mogłych. Kluk. Zw. 1, 57 1779 [L]
    • ‍ Chory, może (to stać się, że) wyzdrowieje, a może i umrze. 1861 [SWil]
    • ‍ Idź wcześniej spać, bo możesz zaspać. 1902 [SW]
    • ‍ Możemy lada chwila zostać bez dachu, a ty pieniądze wyrzucasz. Dąbr. M. Noce II, 116. 1950 [SJPDor]
    • ‍ Uważaj, bo możesz wpaść pod samochód. 2003 [USJP]
  4. «mieć prawo, być uprawnionym, mieć podstawę, pretekst, nie być skrępowanym, ograniczonym zakazem, habere ius atque potestatem alicuius rei faciendae, nulla re impediri, vetitum non esse» [SStp] SJPDor: «mieć prawo lub obowiązek, być uprawnionym (z przeczeniem: nie może, nie mogą itp. - w żadnym wypadku nie powinien, nie powinni», USJP: «mieć prawo do czegoś»
    • ‍ Jeśli złodziejstwem... był (sc. szlachcic) obwiniony, własną przysięgą być może oczyszczony (proprio iuramen to se expurgabit). Sul 14 1450-1500 [SStp]
    • ‍ Szkoła jest częścią organizmu społecznego i nie może podlegać innej władzy prócz tej, która kieruje całym życiem społecznym. Par. Niebo 152. 1949 [SJPDor]
    • ‍ Każdy może rozporządzać swoim majątkiem. 2003 [USJP]
  5. «wyraża złagodzone polecenie a. wymówkę, significat leniorem exhortationem vel admonitionem: posse» [SStp]
    • ‍ Nie mogłeś (non potuisti Marc 14, 37) se mną czcić jednej godziny? Rozm 600 (około 1500 roku) [SStp]
  6. «w zdaniach pytajnych nadaje pytaniu odcień prośby, zachęty» [SJPDor]
    • ‍ Może coś zjesz? 1958-1962 [SJPDor]
  7. «nie obawiać się niepożądanych następstw; mieć sposobność, podstawy rozumowe, argumenty nie prowadzące do wypowiadania fałszu, nieprawdy; mieć prawo, władzę, nie mieć zakazu; mieć prawo moralne, poczucie, że się godzi » [SXVI]
    • ‍ Abowiem ty [brzemienne] co krew zbytnią mają: [...] Mogą przespiecznie krew puszczać. Wszakoż po czwartym miesiączu, á przed siodmym. FalZioł V [30] 1534 [SXVI]
  8. «w specjalnych konstrukcjach składniowych, w których czasownik „móc” służy przede wszystkim uogólnieniu lub intensyfikacji: w zdaniach względnych uogólniających, w wypowiedzeniach porównawczych stopnia i miary, w specjalnych konstrukcjach określających najwyższy stopień pewnej jakości poprzez wyrażenie niemożliwości dalszego jej stopniowania lub istnienia czegoś, co by tę jakość posiadło w wyższym stopniu, w konstrukcjach wyrażających wielką intensywność czynności, niechęć do jej zaprzestania: typ: „nie moc” + przedrostkowy czasownik (najczęściej zwrotny) wyrażający nasycenie się czynnością» [SXVI]
    • ‍ daj krwi idz poki może [chory] trwać ażeby począł mdleć. FalZioł V 67v 1534 [SXVI]
  9. «być (bez)silnym» [SXVI] L: «silnym być, skutecznym, skutkować, stosownej mocy być, dokazywać, przemagać»
    • ‍ rzekł jem, nie potrzebując którzy zdrowi są (marg) mogą (‒) [valentes] lékarza, ale którzy śię źle mają. MurzNT Matth 9/12 1551 [SXVI]
    • ‍ Jeszczeście nie mogli, ale ani teraz jeszcze możecie, iż i teraz jeszcze jesteście cielesnymi. 1 Leop. 1 Cor 3, 2 1561 [L]
  10. «dawna forma nieosobowa czasu przeszłego oznaczająca: można było» [SJPDor]
    • ‍ Nie masz narodu, ani mowy takiej, gdzie by zrozumieć głos ten [głosu tego] nie możono. Karp. Psalmy 54. 1835 [SJPDor]

Zmiany semantyczne

  1. «mieć warunki do działania wypływające z własnych sił, zdrowia, zdolności, bogactwa itp., potrafić, zdołać, mieć siłę, zdolności, środki» [SStp]
  2. «dawna forma nieosobowa czasu przeszłego oznaczająca: można było» [SJPDor]

Związki frazeologiczne

  1. coś nie może komuś przejść przez gardło [USJP]
  2. coś, ktoś nie może wyjść komuś z głowy, z myśli [USJP]
  3. Czym mogę służyć? [USJP]
  4. jak cię mogę «byle jak, niedbale» [USJP]
  5. ktoś może przenosić góry [USJP]
  6. ktoś nie może znaleźć słów [USJP]
  7. mogę przysiąc, że... [USJP]
  8. możesz być spokojny [USJP]
  9. móc policzyć kogoś na palcach (jednej ręki) [USJP]
  10. móc pozwolić sobie na coś [USJP]
  11. móc sobie ręce podać [USJP]
  12. móc spać spokojnie [USJP]
  13. móc spojrzeć, popatrzeć komuś w oczy [USJP]
  14. móc zjeść konia z kopytami [USJP]
  15. nie może być! «to niemożliwe» [SJPDor]
  16. nie móc czegoś ugryźć [USJP]
  17. nie móc na kogoś, na coś patrzeć [USJP]
  18. nie móc oderwać od kogoś, od czegoś oczu, wzroku [USJP]
  19. nie móc ruszyć ani ręką, ani nogą [USJP]
  20. nie móc się nadziwić (komuś, czemuś) [USJP]
  21. nie móc się oderwać od czegoś [USJP]
  22. nie móc sobie znaleźć miejsca [USJP]
  23. nie móc spojrzeć komuś w oczy, pokazać się komuś na oczy [USJP]
  24. nie móc strawić czegoś [USJP]
  25. nie móc usiedzieć na miejscu [USJP]
  26. nie móc utrzymać języka za zębami [USJP]
  27. nie móc wydobyć z siebie, z gardła słowa, głosu [USJP]
  28. nie móc wyjść z podziwu, ze zdumienia [USJP]
  29. nie móc zamknąć oczu, nie móc zmrużyć oka [USJP]
  30. nie móc zrobić bez kogoś (ani) kroku [USJP]
  31. posp. ktoś może komuś naskoczyć, nagwizdać, nadmuchać «ktos nie jest w stanie komus zaszkodzić lub zakazać czegoś» [USJP]
  32. Wiele ten może, co musi. [SW]
  33. wulg. ktoś może coś wsadzić sobie (gdzieś...) [USJP]

Przysłowia

  1. A gdzie przeskoczyć nie mogę| Tám podłázić uczę nogę. [SXVI]
  2. Ale iż już factum illius infectum fieri nequit: co się stáło i wyrzekło wrocić się nie może. [SXVI]
  3. Bogactwa wiele mogą «(pieniądze wszystkiego dokażą, mieszek pan).» [Kn, L]
  4. Chcieć to móc. «wszystko można osiągnąć, jeżeli się tego bardzo pragnie» [SJPDor, USJP]
  5. Co Bog náznáczy, minąć to nie może. [SXVI]
  6. Conclamatum est, Jak sie stáło, już to przeszło, Co sie stáło, nie może sie odstáć. [SXVI]
  7. Coż uczynię gdyż pan moj odejmie ode mnie száfárstwo? kopáć nie mogę [Foedere non valeo], żebrać się wstydzę. [SWil]
  8. Dawna przypowieść dziedzicom, Bogu, mistrzom á rodzicom, Młodzi nie mogą zásłużyć. [SXVI]
  9. Dosyć jeś dostátecznie práwy kościoł wypisał, i ná oko, jáko oną mową pokazał, ták iż sie go po tych znákoch i ślepy domácáć może. [SXVI]
  10. Gdzie diabeł nie może, tam babę pośle. [USJP]
  11. Iż mierne dłużej trwáć może (marg) Miernie długo trwa. [SXVI]
  12. Jak możemy, nie jak chcemy. [L]
  13. Jáko ono mowią, świniá świnie náuczyć nie może. [SXVI]
  14. Jákoż i ślepy, tylko pilnie mácájąc, domácáć by sie tego mogł. [SXVI]
  15. Jeśli z bogáctwá mamy kogo sławić, Możeć to i szwiec snádnie sobie spráwić. [SXVI]
  16. Káchel gliną zálepiony, ná łáwie by mogł rzepy násiać, pościel brudna. [SXVI]
  17. Każdy orze jak może. «każdy radzi sobie, jak potrafi» [SJPDor, USJP]
  18. Kiedy tego nie możemy, co chcemy, chciejmy, co możemy. «co jest w naszej mocy» [SW, Kn, L]
  19. Koniecpolskim ácz názbyt, nie zbywa urody, Ale dobroć tę by mogł, kłáść snadź i ná wrzody. [SXVI]
  20. Łajna takowych ludzi grube bywają jako kij, mogłby chłopa zabić. [SXVI]
  21. Murzyn zrobił swoje, murzyn może odejść. [USJP]
  22. Na to on rzekł jemu, łátwieć zdrowi niemocnem radzić mogą. [SXVI]
  23. Nie możeszli go [miecha] rozwięzáć| Nie żáłuj go też i zrzezáć. [SXVI]
  24. Nie wadzić też i przez nogę Kiedy wręcz sprostać nie mogę. [SXVI]
  25. Nie wszystko możemy, co chcemy. [L]
  26. Niech sie tym cieszy, że mię ma w niewoli| Ręce mógł zwięzać, myśli nie zniewoli. [SXVI]
  27. Nigdy nie jest tak źle, żeby nie mogło byc gorzej. [USJP]
  28. Nihil semper floret, aetas succedit aetati, Nic nie może być w jednę miárę, látá ná látá przychodzą, Jedni drugie wyciskáją. [SXVI]
  29. Non cuivis datur adire Corinthum. Nie káżdemu sie może wszystko stáć. [SXVI]
  30. Pan Bog ktory dać może też mu wolno pobrać. [SXVI]
  31. Ponieważ co sie stáło, odstáć sie nie może. [SXVI]
  32. Przyszli do tákiej nędze i ubostwá, żeby mogł u drugiego był w mieszku náwet z kopiją gonić. [SXVI]
  33. Ślepy nie widział, gdzie brnąć, chromy nie mogł chodzić. [SXVI]
  34. Święte to poł grzywny, co grzywná z niego urość może. [SXVI]
  35. Tego bowiem te słowá były: Że gdzie Lwią skorę czemu dosyć uczynić nie może, tám Lisią trzebá nárabiáć. [SXVI]
  36. Torty, Figi, Marcipany Rozłożą więc wszystki kramy Tak sie karmie będą mienić Mogłby sie więc kto ożenić. [SXVI]
  37. Wiátru też go nie uźrzysz ni ułápić możesz. [SXVI]
  38. Widzisz, żeć to szkodliwa utrátá, kto czás márnie tráci, bo sie już ten nigdy wrocić nie może. [SXVI]
  39. Wiedząc, że z god ná gody nie możem nigdy iść, nie leńmyż się ciężkości tu ná tym świecie nieść. [SXVI]
  40. Że chodzą rotámi młodzi ludzie jáko Lwi, á snadźby sie mogli, jáko ono dawna przypowieść i z dyjabły łámáć. [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Ewelina Starczewska, Zespół -