gnuśny

przymiotnik, r.m.
psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *gʰn-ou̯-lub *gʰn-eu̯- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *gʰen- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *gnusьnъ - przym. z przyr. *-ьnъ od czas. *gnusiti 'brudzić' lub od rzecz. *gnusъ 'coś roztartego, nieczystego'
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    hnusný
  3. słc.
    hnusný
  4. błr.
    gnúsny
  5. ros.
    gnúsnyj
  6. scs.
    gnusьnъ
  7. sch.
    gnȕsan, gnúsan
  8. słoweń.
    gnúsen
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. stnord.
    gnūa
  3. grec.
    khnaúō
  4. grec.
    khnóos, khnoũs

Ewolucja formalna

  1. pie. *gʰn-ou̯-lub *gʰn-eu̯-
  2. psł. *gnu-sь-nъ(jь)
  3. stpol. gnuśnȳ
  4. śrpol. gnuśny

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «leniwy, opieszały, segnis, piger» [SStp] SXVI: «leniwy, ociężały, niechętny, niesprawny w zakresie różnych dyspozycji psychicznych i fizycznych (lub będący wyrazem tych cech); ignavus», L: «leniwy», SWil: «leniwy, ospały, próżniaczy», SW: «zgnuśniały, leniwy, próżniaczy, leniuchowaty, zniewieściały, ospały, apatyczny, ociężały, ciężki», SJPDor: «niechętny do działania, nie mający energii; apatyczny, ospały, niemrawy, ociężały, powolny», USJP: «o człowieku: niechętny do działania, pozbawiony energii; apatyczny, ospały, leniwy, powolny»
    • ‍ Gdy wszystcy gnuśni a leniwi (omnes desides et lenti) <jiż> w pościganiu swej szkody mało czuć są obykli. Sul 53 (po 1450 roku) [SStp]
    • ‍ Od opilstwá gnuśnym być. Mącz 209c. 1564 [SXVI]
    • ‍ Mężnych szczęśliwszy jest pogrzeb, niżeli gnuśnych żywot, Warg. Wal. 1609 [L]
    • ‍ Gnuśni w błocie się tarzają. 1861 [SWil]
    • ‍ Im ciemniejszy i gnuśniejszy świat wkoło, tym łatwiej otumanić go i wodzić na pasku Lam J. Głowy I 1899 [SJPDor]
    • ‍ Gnuśny starzec. 2003 [USJP]
  2. «nieskory do czynu, bezczynny, próżnujący» [SXVI] SJPDor: «właściwy człowiekowi apatycznemu, wywołany apatią, bezczynnością, brakiem energii; próżniaczy», USJP: «właściwy człowiekowi o takich cechach (w odniesieniu do znaczenia nr 1); wywołany apatią, bezczynnością, brakiem energii; próżniaczy»
    • ‍ Gnuśne życie w rezerwacie odbierało Indianom jakiekolwiek jaśniejsze widoki na przyszłość, po prostu odbierało chęć do życia Fiedl. A. Biz. [SJPDor]
    • ‍ A czemuśćie ták gnuśne były| Zeście lećie nie robiły. BierEz Mv 1578 [SXVI]
    • ‍ Gnuśna atmosfera. 2003 [USJP]
  3. «nieruchliwy, powolny (tu też o rzeczach)» [SXVI]
    • ‍ Zámieszánie zmysłow, á gnuśne ruszánie: známienuje Páráliżem záráżenie. SienLek 20 1564 [SXVI]
  4. «pozbawiony dobrych chęci, zapału, gorliwości, opieszały» [SXVI]
    • ‍ czemuż też rádzić nie mamy, O dobrym spolnym nászym? á zwłaszczá że znamy Gnuśne was męże násze. BielSjem 2 1586 [SXVI]
  5. «niedołężny, wycieńczony» [SXVI]
    • ‍ Torporo – Gnuśnym czynię. Calep 1074a. 1588 [SXVI]
  6. «głupi, nieinteligentny, ciężko myślący, tępy; nieostrożny; idiota» [SXVI]
    • ‍ Esse a iuventa incautiorem Z młodości być gnuśnym á Nieostrożnym. Mącz 42b 1564 [SXVI]
  7. «tchórzliwy; w funkcji rzeczownika» [SXVI]
    • ‍ Niechaj przedsię śmiáłości gnuśny nikt nie łáje. KmitaSpit Cv. 1595 [SXVI]
  8. «taki, w którym nic się nie dzieje» [USJP]
    • ‍ Gnuśne, senne miasteczko. 2003 [USJP]

Zmiany semantyczne

  1. «leniwy, opieszały» [SStp]
  2. «głupi, nieinteligentny, ciężko myślący, tępy; nieostrożny; idiota» [SXVI]
  1. «leniwy, ociężały, niechętny, niesprawny w zakresie różnych dyspozycji psychicznych i fizycznych (lub będący wyrazem tych cech)» [SXVI]
  2. w użyciu rzeczownikowym «tchórzliwy człowiek» [SXVI]

Połączenia wyrazowe

  1. chybki albo gnuśny [SXVI]
  2. gnuśny a leniwy (zleniały) [SXVI]
  3. gnuśny a nikczemny [SXVI]
  4. gnuśny i niedbały [SXVI]
  5. gnuśny i ospały [SXVI]
  6. gnuśny ku czemu [SXVI]
  7. leniwy abo gnuśny [SXVI]
  8. nikczemny i gnuśny [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Magdalena Kotlińska, Zespół -