leń(iwy)

przymiotnik, r.m.
psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *lē-no- [SEJPSł]
  3. od rdzenia pie.
    *lē- [SEJPSł]
  4. pie. (laryng.)
    *leh₁-(e)no- [EDSIL]
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *leh₁- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *lěnivъ
  3. od psł.
    *lěnъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    lenivý
  3. stdłuż.
    lěniwy
  4. głuż.
    lěniwy
  5. słc.
    lenivý
  6. błr.
    lanívy
  7. ros.
    lenívyj
  8. ros. dial.
    lenój
  9. ukr.
    linývyj
  10. strus.
    lěnivyi
  11. scs.
    lěnivъ
  12. bułg.
    lenív
  13. sch.
    ljèniv
  14. słoweń.
    lẹnìv
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    lė̃tas
  3. lit.
    lė̃nas, lė́nas
  4. łot.
    lḕns, lẽns
  5. alb.
    loth
  6. niem.
    lassen
  7. goc.
    lētan
  8. grec.
    lēdeĩn
  9. łac.
    lēnis

Ewolucja formalna

  1. pie. *lē-no-
  2. psł. *lěn-ivъ(jь)
  3. stpol. l'eńivȳ
  4. śrpol. leńivy || léńivy
  5. npol. leńivy

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «niechętny do wysiłku, gnuśny, opieszały, ociągający się, powolny, iners, piger, segnis, lentus» [SStp] SXVI: «niechętnie podejmujący wysiłek, nie chcący pracować», Kn: «nie rączy, nie rychło idący, leniwiec, nierobotny», ESXVII-XVIII: «opieszały, gnuśny», L: «gnuśny, ociągający się, nieochotny, nierączy, nierychło idący, rusza się jak pień na ptaki; gnuśnik», SWil: «gnuśny, ociężały; leniwiec, gnuśnik», SW: «nie mający chęci do pracy, niechętnie pracujący, gnuśny, ospały», SJPDor: «niechętnie pracujący, nie mający chęci do czego; opieszały, ociężały, gnuśny; człowiek leniwy; próżniak, nierób», USJP: «niechętnie pracujący, niemający chęci do czegoś; opieszały; człowiek leniwy; próżniak, nierób, leniuch, truteń»
    • ‍ Gdy wszystcy gnuśni a leniwi (omnes desides et lenti) w pościganiu swej szkody mało czuć są obykli. Sul 53 1450-1500 [SStp]
    • ‍ Podzi precz leniwy sługo, Bo jesz wiele á śpisz długo. BierEz K2v 1578 [SXVI]
    • ‍ Leniwy każdej się rzeczy boi, i wymyśla sobie niebezpieczeństwa: lew na drodze, i lwica mię zabije, skoro wyjdę. Leży; jako drzwi na zawiasach obraca się, a dalej z miejsca nie postąpi. Sk. Kaz. 469 1595 [L]
    • ‍ Nie trzeba trąby, bębná, ni kogutá, Obudzi rano leniwych pokuta. DrużZbiór 178 1752 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Leniwy dwa razy robi. 1764 [T]
    • ‍ Leniwy i w domu smoknie. Leniwemu zawsze święto. 1861 [SWil]
    • ‍ Leniwsi są ludzie do dobrze czynienia, niż do złego, Górn. 1902 [SW]
    • ‍ Pod waszą ostrogę trzeba dać woły najleniwsze z trzody. Słow. Ben. 178 1949 [SJPDor]
    • ‍ Leniwy uczeń. 2003 [USJP]
  2. «powolny, wolno poruszający się; spissus, testudineus» [SXVI] SWil: «powoli ruszający się», SW: «wolny, powolny, rozlazły, ociężały», SJPDor: daw. «nie następujący szybko; nierychły», USJP: książk. przen. «powolny, poruszający się wolno; toczony bez pośpiechu, spokojny, powolny»
    • ‍ Sep jest ptak czarny á leniwego latania. FalZioł 4 27a, IV 4b 1534 [SXVI]
    • ‍ Leniwy czas dla cierpiących. 1861 [SWil]
    • ‍ Leniwym postępować krokiem. Troc. 1902 [SW]
    • ‍ Zemsta, choć leniwa, nagnała cię w nasze sieci. Mick. Ball. 49 1949 [SJPDor]
    • ‍ Leniwy nurt rzeki. 2003 [USJP]

Związki frazeologiczne

  1. leniwym postępować krokiem [T]
  2. na leniwszym uciekać «odchodzić, przemijać powoli» [SXVI]

Połączenia wyrazowe

  1.  kulin. leniwe pierogi «kluski z białego sera, mąki i jaj» [USJP]
  2. gospodarstwo leniwe «gospodarstwo leniwego» [SXVI]
  3. grunt leniwy «wnętrze ziemi, jej głębokie warstwy » [SXVI]
  4. kapusta leniwa «potrawa z kapusty na słodko gotowanej» [SW]
  5. kulin. leniwe pierogi «kluski z białego sera, mąki i jaj» [USJP]
  6. leniwa czeladź [L]
  7. leniwa kapusta «potrawa z kapusty na słodko gotowanéj» [SWil]
  8. leniwa rzeka [T]
  9. leniwe pierogi, pierożki «rodzaj klusek z mąki, sera i jaj» [SJPDor]
  10. leniwe rozmowy [USJP]
  11. leniwe rozmyślania [USJP]
  12. leniwy brzuch «żarłok » [SXVI]
  13. leniwy chłop [L]
  14. leniwy człowiek (ludzie) [L]
  15. leniwy do dawania [L]
  16. leniwy gmin [L]
  17. leniwy koń [L]
  18. leniwy ku każdej sprawie [L]
  19. leniwy ku służbie (bożej) [L]
  20. leniwy mąż [L]
  21. leniwy muł [L]
  22. leniwy niedbalec [L]
  23. leniwy osieł [L]
  24. leniwy pies [L]
  25. leniwy sługa [L]
  26. leniwy w narodzeniu [L]
  27. leniwy w obaczywaniu [L]
  28. leniwy w postanowieniu [L]
  29. leniwy w powinności [L]
  30. leniwy woł [L]
  31. pierogi leniwe «krajane z ciasta z serem» [SW]

Przysłowia

  1. Albo też rydzykow násolić, grzybkow násuszyć, á coż to zá praca? [...] ále leniwemu niedbálcowi wszytko sie trudno widzi. [SXVI]
  2. I coż masz zá zysk, leniwy páduchu, Guzy ná grzbiecie, á rączy ná brzuchu. [SXVI]
  3. Konia chromego, Psá leniwego, Chłopá pijánego. Jednákie pożytki záwsze. [ESXVII-XVIII]
  4. Leniwemu zawsze święto. [SW]
  5. Leniwy dwa razy robi. [SW]
  6. Mąż leniwy ná świecie nie będzie bogáty. [SXVI]
  7. Pilnemu słudze záwżdy roście guz ná brzuchu, á leniwemu ná grzbiecie. [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Monika Osińska, Aleksandra Żurek-Huszcz