chytry

przymiotnik, r.m.
psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *su̯o-t- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *seu̯- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *xytrъ
  3. od psł.
    *xytati, *xytiti
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    chytrý
  3. kasz.
    chitri
  4. błr.
    chitry
  5. ros.
    chítryj
  6. ukr.
    chitryj
  7. scs.
    chytrъ
  8. sch.
    hȉtar

Ewolucja formalna

  1. pie. *su̯o-t-
  2. psł. *xyt-rъ(jь)
  3. stpol. xytrȳ | [xytř'i]
  4. śrpol. xytry, [xytř'i]
  5. npol. xytry

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «podstępny, wykrętny, przebiegły» [SStp] SXVI: «przebiegły, podstępny, zdradliwy, obłudny, wyrafinowany; sprytny», ESXVII-XVIII: «podstępny», L: «przebiegły, zdradliwy, wykrętny, podstępny, dowcipem na złe narabiający», SWil: «przebiegły, zdradliwy, wykrętny, podstępny», SW: «przebiegły, podstępny, zdradliwy, wykrętny; chytrze obmyślany, zdradziecki», SJPDor: «podstępny, przebiegły, zdradziecki, fałszywy», USJP: «przebiegły, podstępny, przemyślny»
    • ‍ Boć sie zda jako prawy wołek, aleć jest chytry pachołek Satyra 1483 [SStp]
    • ‍ Kto się wszytko śmieje [...] to jest znamię człowieka obłudnego, chytrego. GlabGad 1535 [SXVI]
    • ‍ W tym się tajemnie zasadził w miejscach chytrych. Papr. 1584 [SW]
    • ‍ Ja nie bardzom go żałował bo był PBoże mu odpuść człowiek chytry nieszczery słowa nietrzymający. PasPam 1656 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Na zakonniki djabli najchytrsze i najsubtelniejsze sieci miotają, i na nie, gdy sami nie zmogą, jadowitych i chytrszych czartów przywodzą. Sk. Żyw. 1780 [L]
    • ‍ Liszki chytre, wrony chytre. Wąż chytrzejszy nad inne zwierzęta. 1861 [SWil]
    • ‍ A że z niego był człowiek chytry i przewidujący, postanowił się zabezpieczyć przed drugim atakiem. Breza, Niebo I 1949 [SJPDor]
    • ‍ Strzeż się go, to chytry człowiek. 2003 [USJP]
  2. «przemyślny, pomysłowy» [SStp] SJPDor: przen. «pomysłowo zrobiony», USJP: przen. żart. «pomysłowo, sprytnie zrobiony».
    • ‍ Suknię miał chytrej roboty, ktorąż jemu była dziewica Marja utkała (fuit inconsutilis tunica, subtili arte facta per Mariam opere textili). Ta istna rosła i z ciałem Jesusowym. Rozm 159 (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Cicho, jak najciszej płaski kluczyk od zatrzasku wsuwa się w chytry amerykański zamek. Bogusz, Polon I 1950 [SJPDor]
    • ‍ Chytre urządzenie. Chytra pułapka. 2003 [USJP]
  3. «mądry, roztropny, przezorny, zawikłany» [SXVI] SW: starop. «ostrożny, przezorny, opatrzny, mądry, roztropny»
    • ‍ Człowiek bywa nauczony w gwiazdarzkiej nauce, [...] w kupiectwie w wykładaniu języków, w rzeczach chytrych. FalZioł V 51v 1534 [SXVI]
  4. ««chciwy zysku»» [SXVI] SW: «chciwy, łapczywy, łakomy, skąpy», SJPDor: «chciwy, skąpy» (znaczenie znane w gwarach a częściowo i w języku miejskim), USJP: pot. «chciwy, skąpy, zachłanny».
    • ‍ Chytry do wódki jest i zaraz w tuzy. Kon. 1900 [SW]
    • ‍ Chytry na pieniądze, na majątek 2003 [USJP]
  5. «gw. a) zdolny, zgrabny, zwinny, gracki, rączy, prędki, b) chętny, ciekawy» [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «podstępny, wykrętny, przebiegły» [SStp]
  2. «chciwy zysku» [SXVI]
  1. «podstępny, wykrętny, przebiegły» [SStp]
  2. «mądry, roztropny, przezorny, zawikłany» [SXVI]

Związki frazeologiczne

  1. chytra głowa «osoba zdradziecka, zdrajca» [SXVI]
  2. chytry jak wąż, jak lis «Bardzo chytry, przebiegły» [USJP]

Połączenia wyrazowe

  1. chytry fortel «sprytny pomysł» [SXVI]
  2. chytry ku czemu «chętny, prędki do zrobienia czegoś» [SXVI]
  3. chytry na kogo «nastający na kogoś, zawzięty, podstępny» [SXVI]

Przysłowia

  1. Babi naród zawsze chytry. «Kobiety są sprytne, przebiegłe» [T]
  2. Chytry dwa razy traci. «W znaczeniu skąpy - osoba nie chcąca płacić, straci pieniądze dodatkowo» [USJP]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Marcin Demianiuk, Zespół -