chcieć

czasownik
psł. kon. III -jo-//-je- tematowa→ pol. kon. II -'ę, -'esz

Etymologia

  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *xъtěti (wtórna postać z redukcją samogłoski w często używanym czas.)
  3. od psł.
    *xotěti
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    chtit, chci
  3. kasz.
    cec
  4. ukr.
    chotìty, chtìty
  5. scs.
    choteti, choštǫ
  6. sch.
    hőtjeti, htjeti
  1. Polskie formy gwarowe
  2. pol.gw.
    chciéć, chcieć [SGP]

Ewolucja formalna

  1. psł. *xotěti || *xъtěti
  2. stpol. xoćeć || xćeć [kćeć, śćeć]
  3. śrpol. xćeć || xćéć || [xćić]
  4. npol. xćéć, xćeć

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «mieć wolę, pragnąć, życzyć sobie, velle, cupere, optare» [SStp] SXVI: «pragnąć, mieć ochotę, życzyć sobie, mieć nadzieję, mieć zamiar, starać się, próbować; raczyć (często o Bogu); deklarować się, być gotowym, wyrażać gotowość, zgadzać się; pretendować, uzurpować sobie», ESXVII-XVIII: «mieć wolę, życzyć sobie», L: «mieć wolą», SWil: «miéć wolą, chęć», SW: «mieć chęć, wolę», SJPDor: «mieć chęć, pragnąć, życzyć sobie», USJP: «mieć ochotę, wolę, zamiar, pragnąć, życzyć sobie (czegoś)»
    • ‍ Chcę być wasz przyjaciel a też chcę wam przysiąc, iżeć pomszczę waszej krzywdy nad nim. Rozm 510 (około 1500) [SStp]
    • ‍ I stáło się jáko koń chciał. BierEz Ov 1578 [SXVI]
    • ‍ Chciał Cesarz że by było Wojsko nazad poszło do Polski. PasPam 268v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Gdzie nie można chcieć i nie chcieć, tam obca wola panuje. N. Pam. 13, 94 1801-1805 [L]
    • ‍ U nas wolno każdemu, co chcąc, czynić. 1861 [SWil]
    • ‍ Mów ty, co chcesz, a ja uczynię, jak chcę. 1900 [SW]
    • ‍ W szczelnym, gorącym uścisku dłoni chciała powiedzieć mu, jak bardzo będzie się czuła sama przez tych kilka dni... Krucz. Sidła 144 1948 [SJPDor]
    • ‍ Chciał, żeby było lepiej. 2003 [USJP]
  2. «być gotowym, skłonnym, paratum, promptum esse ad» [SStp]
    • ‍ Ani go doma zastał, ani mu chciał pomoc. TPaw IV nr 465 1398 [SStp]
  3. «zamierzać, consilium capere, propositum habere» [SStp] ESXVII-XVIII: «zamierzać, pragnąć»
    • ‍ On...nasze soboty i dni święte potępia i chce zgubić nasz zakon starych ojców. Rozm 749 (około 1500) [SStp]
    • ‍ Mieszczanie chcą przyść ale się boią. PasPam 169. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
  4. «usiłować, operam dare» [SStp] ESXVII-XVIII: «usiłować, starać się», L: «chcieć do czego dążyć, usiłować», SW: «dążyć, chcieć, pragnąć czego»
    • ‍ Przeto wam troję rzecz pospołu chcę powiedzieć. Rozm 743 (około 1500) [SStp]
    • ‍ Drudzy chcą w rzeczy do dobrego, a ręku nie przyłożą. Sk. Kaz. Nied. 638 1595 [L]
    • ‍ Chcą we mnie wmowić koniecznie to czego onym potrzeba. PasPam 144. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Chcą w rzeczy do dobrego, a ręku nie przyłożą. 1900 [SW]
  5. «móc, posse» [SStp] SJPDor: «z podmiotem nieżywotnym: móc», USJP: «z podmiotem nieżywotnym: móc»
    • ‍ Nigdym temu wierzyć nie chciał, bych kiedy tak miłować miał. Zab 447 (po 1400 roku) [SStp]
    • ‍ Otworzył usta, ale słowa nie chciały mu przejść przez gardło. Meis. Sams. 197 1952 [SJPDor]
    • ‍ Kłamstwo nie chciało jej przejść przez gardło. 2003 [USJP]
  6. «ustanawiać, zalecać, przepisywać, rozkazywać, zarządzać, wymagać, żądać, zobowiązywać, wyrażać wolę, postulować, proponować» [SXVI] L: «wymagać, żądać, potrzebować po kim; chcieć czego, pragnąć, żądać czego», SWil: «żądać, wymagać », SW: «pragnąć, żądać, życzyć sobie, wymagać»
    • ‍ Wywiedzieć sie ma dobrze, jeśliby sie náuczyciel zgadzał sie z kościołem, á czego inák nie dzierżał czego kościoł nie chce. GliczKsiąż L5 1558 [SXVI]
    • ‍ Nie wiem czego chcesz zawsze po mnie. Past. F. 84 1722 [L]
    • ‍ Chcą po nas ślepego posłuszeństwa. 1861 [SWil]
    • ‍ Ten grosza, tamten zboża, ów chce, byś dał koni. 1900 [SW]
  7. «dawać się, móc być, dawać oznaki zbliżenia się czegoś, mieć predyspozycje ku czemuś, grozić czymś, podlegać czemuś (o faktach niezależnych od woli, zwykle przy przedmiocie nieżywotnym)» [SXVI]
    • ‍ Osieł gdy sie był rozbolał, Słynąć było iż umrzeć chciał. BierEz. P2v. 1578 [SXVI]
  8. «raczyć» [SWil] SW: «raczyć, zechcieć, być łaskawym; być tak grzecznym, dobrym»
    • ‍ Chciéj się do mnie pofatygować. 1861 [SWil]
    • ‍ Chciej się do mnie pofatygować. 1900 [SW]
  9. «chcieć kogo = daw. pojąć (za męża, za żonę)» [SWil]
    • ‍ Chciał jej, ale ona go nie chciała. 1861 [SWil]

Zmiany semantyczne

  1. «mieć wolę, pragnąć, życzyć sobie» [SStp]
  2. «raczyć» [SW]

Związki frazeologiczne

  1. chcąc nie chcąc «mimo woli, wbrew własnej woli» [SJPDor]
  2. chcąc nie chcąc «(nawet) mimo woli, wbrew własnej woli» [USJP]
  3. chciałoby się coś zrobić «dobrze byłoby coś zrobić» [USJP]
  4. chciałoby się jeść kogoś łyżkami «żart. o kimś miłym, sympatycznym (zwykle o dziecku)» [USJP]
  5. chcieć czego (co) od kogo «żądać czego od kogo, mieć do kogo pretensję, interes» [SJPDor]
  6. chcieć gwiazdki z nieba «mieć nieziszczalne marzenia, chcieć zbyt wiele» [USJP]
  7. chcieć kogo (domyślnie: za żonę, za męża) «pragnąć się z kim żenić, pragnąć wyjść za kogoś za mąż» [SJPDor]
  8. co chcesz «w dialogu zdanie wtrącone: przecież, wiadomo, rzecz jasna» [SJPDor]
  9. czego chcesz, chce itd., czego tu chcesz, chce itd. «po co tu jesteś, jest itd., jaki masz, ma itd. interes» [SJPDor]
  10. jak chce legenda, zwyczaj, autor itp. «według legendy, zwyczaju, autora itp., zdaniem autora» [SJPDor]
  11. jak sobie chcesz «możesz zrobić to, na co masz ochotę, ale ja jestem temu przeciwny» [USJP]
  12. jak sobie chcesz, chce itd. «choćbyś, choćby itd. się sprzeciwiał, pomimo twej, jego woli, postawię na swoim» [SJPDor]
  13. komuś się chce jeść, pić, spać itp «ktoś jest głodny, spragniony, senny» [USJP]
  14. komuś się chce śmiać, płakać, pracować itp. «ktoś ma ochotę do śmiechu, do pracy; komuś się zbiera na płacz, śmiech itp.» [USJP]
  15. komuś się nic nie chce «ktoś nie ma na nic ochoty, źle się czuje, jest apatyczny» [USJP]
  16. komuś się nie chce w coś wierzyć; nie chce się wierzyć, że, aby ... «ktoś nie może uwierzyć, trudno w coś uwierzyć» [USJP]
  17. ktoś rad by, wolałby, chciałby itp. wejść, schować się, skryć się w mysią dziurę «ktoś jest tak przestraszony, zawstydzony lub udręczony, że chciałby się ukryć, nie być widzialnym» [USJP]
  18. los, traf, pech, przypadek itp. chciał, nieszczęście chciało «los itp. sprawił, zrządził, tak się stało» [SJPDor]
  19. los, traf, przypadek, pech chciał, nieszczęście chciało, że ... «tak się stało, tak wypadło, że ...; los, traf itp. zrządził, nieszczęście sprawiło, że ...» [USJP]
  20. mów co chcesz (mówcie co chcecie «to, co powiesz (powiecie), nie będzie miało żadnego wpływu na moją opinię o czymś lub o kimś» [USJP]
  21. nie chcieć (nawet) słuchać o czymś «kategorycznie się na coś nie zgadzać, zdecydowanie odmawiać» [USJP]
  22. nie chcieć być w czyjejś skórze «nie chcieć być w czyimś położeniu, w czyjejś sytuacji, roli» [USJP]
  23. nie chcieć kogoś znać «nie chcieć utrzymywać z kimś stosunków, nie chcieć mieć z kimś do czynienia» [USJP]
  24. nie chcieć słuchać czegoś «nie zwracać uwagi, nie zważać na coś » [ESXVII-XVIII]
  25. nie chcieć wierzyć (swoim, własnym) oczom, uszom «bardzo się czemuś dziwić, uważać coś za mało prawdopodobne; także: nie móc uwierzyć w to, co się widzi, słyszy» [USJP]
  26. niech się dzieje, niech będzie, co chce «niech się dzieje, niech będzie, co ma być» [SJPDor]
  27. robi, mówić itp., co się chce, jak się chce, ile się chce «robić itp., co się podoba, według swej woli» [SJPDor]
  28. rzygać się chce «wulg. coś jest tak wstrętne, obrzydliwe, że pobudza do wymiotów» [USJP]

Połączenia wyrazowe

  1. chcę jego zdrowia «pragnę, aby był zdrów» [SWil]
  2. nie chcąc «nieumyślnie, nieświadomie» [SXVI]
  3. niech co chce będzie, zawszeć to dobry człowiek «bądź co bądź, pomimo wszystkiego» [SW]

Przysłowia

  1. Bo ták zwykł [Pan Bóg] czynić, kogo chce skaráć, z rozumem go pirwej rozłącza. [SXVI]
  2. Chcącemu nie ma nic trudnego. [SWil]
  3. Chcesz, dobrze, nie chcesz, drugie dobrze. [SJPDor]
  4. Chceszli swego dobrego, strzeż sie zawsze łysego. [SXVI]
  5. Chcieć - to móc. [SJPDor]
  6. Chcieć to móc. «wszystko można osiągnąć, jeżeli się tego bardzo pragnie» [USJP]
  7. Cierp ciało, kiedy ci się chciało. «za każdą przyjemność trzeba zapłacić» [USJP]
  8. Duch pry, gdzie chce, dmucha. «bibl. » [SXVI]
  9. Duch, gdzie chce, wieje. «bibl.» [SXVI]
  10. Duch, kędy chce, wieje. [Spiritus, ubi vult, spirat.] «bibl. » [USJP]
  11. Jaje chce być mędrsze, niż jego máć kokosz. [SXVI]
  12. Kiedy zjástrzębieje Sowá, chce wyżej latáć Sokołá. [ESXVII-XVIII]
  13. Kogo (Pan) Bóg chce ukarać, skarać, temu rozum odbiera. «największą karą dla człowieka jest utrata rozumu» [USJP]
  14. Kto chcé drugich mieć powoli, ma jem też sam czynić g-woli. [ESXVII-XVIII]
  15. Kto chce krowę doić, powinien ją paść. «nie można czerpać zysków z jakiegoś przedsięwzięcia, jeśli nie poświęcało mu się ani uwagi, ani czasu» [USJP]
  16. Kto chce orzechy jeść, trzeba je zgryźć álbo potłuc. [ESXVII-XVIII]
  17. Kto chce psa uderzyć, łatwie kij naleźć. [SXVI]
  18. Kto chce psa uderzyć, ten kij zawsze znajdzie. «jeśli ktoś chce znaleźć powód do zarzutów, kłótni, ataku, zawsze go znajdzie» [SJPDor, USJP]
  19. Kto chce psa uderzyć, to kij znajdzie. [SW]
  20. Kto wiele chce, ten mało ma. [SJPDor]
  21. Łácno o drewno, kto chce psá uderzyć. [SXVI]
  22. Nie chce góra przyjść do Mahometa, przyszedł Mahomet do góry. «sytuacja, w której po długim, bezskutecznym oczekiwaniu na przyjście kogoś lub załatwienie czegoś idziemy do tej osoby lub załatwiamy to sami» [USJP]
  23. Niédospáć trzébá, kto chcé dostáć (ábo dość mieć) chlébá. [ESXVII-XVIII]
  24. Sowá gdy zjástrzębiéje, wyżej niż Sokoł chcé látáć. [ESXVII-XVIII]
  25. Trzeba dobrze zásiać, kto chce żąć dobrze. [SXVI]
  26. Zawsze tego się chce, czego nie można. [SJPDor]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Monika Błach, Zespół -