bystry

przymiotnik
psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *bʰūs-ro- [SPsł]
  3. od rdzenia pie.
    *bʰ(e)ū̆- [IEW]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *bỳstrъ < *bỳsrъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    bystrý
  3. dłuż.
    bytšy
  4. kasz.
    bästrï
  5. słc.
    bystrý
  6. błr.
    býstry
  7. ros.
    bystryj
  8. ukr.
    býstryj
  9. strus.
    bystryj
  10. strus.
    bystrij
  11. scs.
    bystrъ
  12. bułg.
    bístǎr
  13. mac.
    bistar
  14. sch.
    bȉstar
  15. słoweń.
    bíster
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. stisl.
    bysia
  3. szwedz.
    busa

Ewolucja formalna

  1. pie. *bʰūs-ro-
  2. psł. 1 *bysrъ(jь)
  3. psł. 2 *bystrъ(jь)
  4. stpol. bystrȳ
  5. śrpol. bystry

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «gwałtowny, szybko płynący, vehemens, rapidus» [SStp] SXVI: «poruszający się szybko, szybki, prędki; zdolny do szybkiego poruszania się, ruchliwy», SWil: «prędkiego pędu, rączy, rzeźwy, z sobą porywający», USJP: książk. «poruszający się, odbywający się szybko; prędki, szybki, wartki, rączy»
    • ‍ Spadł deszcz wieliki, przyszły wody bystre (venerunt flumina Mt 7,27). Rozm 284 (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Záś ná ich obóz bystrym uderzyli pędem. StryjKron 642 1582 [SXVI]
    • ‍ Bystra rzeka. 1764 [T]
    • ‍ Nurt bystry. 1861 [SWil]
    • ‍ Bystry potok, nurt. 2003 [USJP]
  2. «szybko się orientujący, pojętny, inteligentny; roztropny, mający umysł żywy, ruchliwy; przewidujący, sprytny; mądry» [SXVI] USJP: książk. «odznaczający się żywością myślenia, szybko orientujący się; sprytny, wnikliwy, zdolny, inteligentny»
    • ‍ Potym żeby był rozrywki ná rzeczy wszelakie bystrej, ktemu spráwnym, dzielnym. GórnDworz X6 1566 [SXVI]
    • ‍ Bystry rozum, dowcip. 1764 [T]
    • ‍ Bystry chłopiec, uczeń. 2003 [USJP]
  3. «pochopny, zapalczywy, popędliwy, porywczy, nieopanowany, niepohamowany, przesadny, nieumiarkowany, zuchwały, gwałtowny, lekkomyślny» [SXVI] SWil: «nieunoszony, niepokonany, nieugłaskany», SW: stpol. «nieukrócony, niepohamowany»
    • ‍ ták pożądliwości bystre [exultantes] pracámi i posty bywáją hámowáne. ModrzBaz 10v, 6 1577 [SXVI]
    • ‍ Panowanie wysokie bystre jest, i dobre zamysły odpędza. 1861 [SWil]
    • ‍ Panowanie wysokie bystre jest i dobre zamysły odpędza. Skar. 1900 [SW]
  4. «o człowieku: żywotny, pełny sił witalnych; zdolny do życia płciowego» [SXVI]
    • ‍ Abráám pojął drugą żonę [...] nie dájąc się stárzeć w tym wznáwáć áby ná stárość swoję miáł być bystry [...] BielKron 13v 1564 [SXVI]
  5. «o oczach: ostro, daleko, dobrze widzące, spostrzegawcze, badawcze, przenikliwe» [SXVI] SWil: «(o zmysłach) ostry, przenikliwy», SW: «przen.: o zmysłach i umyśle: ostry, przenikliwy, domyślny», SJPDor: «o zmysłach: wrażliwy na bodźce zewnętrzne, ostry, przenikliwy, badawczy, żywy», USJP: książk. «o zmysłach wzroku i słuchu oraz ich organach: wrażliwy na bodźce zewnętrzne; ostry, przenikliwy»
    • ‍ Lepiej widzi młody z młodymi a bystremi oczymá: niżli stáry z wypátrzonymi. SkarKaz 549b, 514b 1595 [SXVI]
    • ‍ Bystre oko. 1764 [T]
    • ‍ Słuch bystry. 1861 [SWil]
    • ‍ Wyraz bystrych oczu swych złagodził. Mick. 1900 [SW]
    • ‍ Mądrość twoja jest wielka, a oczy tak bystre, że nic się przed nimi nie ukryje. Leśm. Klech. 171 1950 [ESJPBa]
    • ‍ Bystre ucho chwyta każdy szmer. 2003 [USJP]
  6. «świadczący o takich cechach, znamionujący inteligencję» [USJP]
    • ‍ Bystry dowcip. 2003 [USJP]
  7. «gw. zuchowaty, zamaszysty; stromy, spadzisty; wielki; łamliwy, kruchy; dzielny; duży, spory» [SW]
    • ‍ Bystry pagorecek, brzeg rzeki, dach. 1900 [SW]
    • ‍ Bystry mróz. 1900 [SW]
    • ‍ Bystre miasto. 1900 [SW]
  8. «kam.: łupiący się z łatwością pod dłutem» [SW]
  9. «myśl.: wzlatujący z daleka przed myśliwym, nie wytrzymujący przed wyżłem» [SW]
    • ‍ Bystra kuropatwa. 1900 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «gwałtowny, szybko płynący» [SStp]
  2. «szybko się orientujący, pojętny, inteligentny; roztropny, mający umysł żywy, ruchliwy; przewidujący, sprytny; mądry» [SXVI]
  1. «gwałtowny, szybko płynący» [SStp]
  2. «pochopny, zapalczywy, popędliwy, porywczy, nieopanowany, niepohamowany, przesadny, nieumiarkowany, zuchwały, gwałtowny, lekkomyślny» [SXVI]

Związki frazeologiczne

  1. mieć bystre oko «mieć bardzo dobry wzrok» [USJP]
  2. mieć bystre oko [na co] [SXVI]

Połączenia wyrazowe

  1. bystra głowa «o człowieku inteligentnym, rozumnym, zdolnym» [SJPDor]
  2. bystra rzeka, woda «wartka » [USJP]
  3. bystry chłopiec, uczeń, obserwator, polityk «odznaczający się żywością myślenia, szybko orientujący się, sprytny, wnikliwy, zdolny, inteligentny» [USJP]
  4. bystry dowcip, rozum, umysł «znamionujący inteligencję» [USJP]
  5. bystry koń «szybki, rączy» [USJP]
  6. bystry potok, nurt «prędki, szybki, wartki» [USJP]
  7. bystry umysł, rozum, dowcip itp. umysł, rozum, dowcip itp. «łatwo przyswajający sobie wrażenia i wiadomości; chwytliwy, żywy» [SJPDor]
  8. bystry wzrok, słuch «wrażliwy na bodźce zewnętrzne; ostry, przenikliwy» [USJP]
  9. wzrok bystry «wrażliwy; przenikliwy; ostry» [ESXVII-XVIII]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Dominika Bieńkowska, Zespół -