pilny

przymiotnik, r.m.
psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *pl̥-
  3. od rdzenia pie.
    *pel(ə)- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *pilьnъ(jь)
  3. od psł.
    *piliti
  4. od psł.
    *pelti, temat czasu teraźn. *pьl-
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    pilný
  3. kasz.
    ṕilni
  4. głuż.
    pilny
  5. ros. dial.
    píľnyj
  6. ukr.
    pýľnyj
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. grec.
    pélō
  3. grec.
    peláō, pelázō
  4. łac.
    pellō, pellere

Ewolucja formalna

  1. pie. *pl̥-
  2. bałtosłow. *pĺ̥-
  3. psł. *pil-ьnъ(jь)
  4. stpol. pil'nȳ
  5. śrpol. p̍ilny

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «gorliwy, troskliwy, dbały, dokładny, pracowity, industrius, gnavus, diligens, acuratus, studiosus» [SStp] SXVI: «starający się jak najlepiej wykonać swoją pracę, swoje zadanie; pracowity, dbały, troskliwy, czujny», L: «pilnujący, pieczołowicie baczny, pracowity», SWil: «staranny, troskliwy, baczny, gorliwy w czém lub o co, o kogo» SW: «zajmujący się, trudniący się czym gorliwie, oddający się czemu z upodobaniem, gorliwy, oddany czemu, ochotny, chętny, staranny, dbały, skrzętny, pracowity, troskliwy, pilnujący się w czym», SJPDor: «zajmujący się czymś gorliwie; pracowity, gorliwy, staranny», USJP: «zajmujący się czymś gorliwie; pracowity, gorliwy, staranny»
    • ‍ Quasi apis argumentosa, id est pilna pczoła rojąca. Erz 66 (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Błogosławieni, którzy są pilni tego, co w proroctwie napisano. Rej. Ap. 4 1565 [L]
    • ‍ Mierżą mnie tácy Rotmistrze, co to są zbytnie pilni. GórnDworz R3 1566 [SXVI]
    • ‍ Pilny uczeń, urzędnik. 1861 [SWil]
    • ‍ Bo i Apollo łuku bez przestania nie ciągnie, pilen czasem i śpiewania. Kochan. 1908 [SW]
    • ‍ Tak pilnych, tak rzetelnych, tak uczciwych i niestrudzonych pracowników, jakimi są rośliny, człowiek już chyba nie znajdzie. Prus Now. III, 224 1948-1952 [SJPDor]
    • ‍ Pilny student, pracownik. 2003 [USJP]
  2. «naglący, wymagający szybkiego wykonania, urgens, necessarius» [SStp] SXVI: «konieczny, nagły, ważny», ESXVII-XVIII: «niezwłoczny, nagły», L: «pilności wymagający, nalegający, nieodwłoczny, konieczny», SWil: «ważny, niecierpiący zwłoki», SW: «wymagający pilności, nagły, naglący, konieczny, gwałtowny, ważny, nie cierpiący zwłoki», SJPDor: «wymagający natychmiastowego wykonania; niezwłoczny, nagły, nieodzowny; konieczny», USJP: «wymagający natychmiastowego wykonania; niezwłoczny, nieodzowny, konieczny»
    • ‍ My z rycerstwem naszego dworu tą jest rzecz rozgodzimy prócz byśmy byli niektórym nagabanym pilnym ogarniemy. AKPr III 173-220 1401-1450 [SStp]
    • ‍ skoro podatek na obronę uchwaliwali, już o ine wszyćko, by też napilniejsze, trudna sprawa albo żadna być nie mogła Diar 27 1556–1557 [SXVI]
    • ‍ Gdy Posłannikowie Carscy [...] jadą wyprawieni do J(eg)o (K)MSCI w pilnych potrzebach i Sprawach [...] przydałem konfoj [konwój] i Przystawa. PasPam 161v 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Ja prawie już jestem w drodze, Mam interes pilny srodze, Nie mogę się zatrzymywać. Jak. Baj. 94 1774 [L]
    • ‍ Mam coś pilnego tobie powiedziéć. 1861 [SWil]
    • ‍ Roboty mam niedużo, tylko strasznie pilna. Dąbr. Ig. Felka 81 1900 [SJPDor]
    • ‍ Odłóż swą pilną robotę. Mick. 1908 [SW]
    • ‍ Pilna sprawa, praca. 2003 [USJP]
  3. «żarliwy, usilny, uważny» [SXVI] ESXVII-XVIII: «uważny, czujny», SJPDor: «baczny, czujny», SWil: «trwożliwy, czujny», SW: «baczny, czujny», SJPDor: «baczny, czujny», USJP: przestarz. «baczny, czujny»
    • ‍ Pilne przypominanie o wybáwienie áby pan sam zjął posromocenie, ktore kłádą niewierni z niecnoty swej ná wiernego. LubPs Q marg 1558 [SXVI]
    • ‍ Przykładów im [dzieciom] złych nie dawać, pilne mając na siebie samych oko. Czart. Dośw. II, 20 1781 [SJPDor]
    • ‍ przys. Pilny, jak zając bębna. 1861 [SWil]
    • ‍ Sumienie jest stróż pilny poczciwości. Rej 1908 [SW]
    • ‍ Słuchać z pilną uwagą. 2003 [USJP]
  4. «starannie, czujnie, z dbałością wykonywany; dokładny» [SXVI] SW: «usilny, staranny, skrzętny, gorliwy, pracowity»
    • ‍ weźmi ná páństwo to, świętą Koronę| W niej wiáry i praw Bożych czyń pilną obronę. StryjWjaz C3 1574 [SXVI]
    • ‍ Pilne starania. 1908 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «gorliwy, troskliwy, dbały, dokładny, pracowity» [SStp]
  2. «wymagający natychmiastowego wykonania; niezwłoczny, nagły, nieodzowny, konieczny» [SJPDor]

Związki frazeologiczne

  1. mieć na coś pilne oko [ESXVII-XVIII]
  2. pilen być «starać się, zabiegać, dbać, pilnować, czuwać» [SStp]
  3. pilną mieć drogę [ESXVII-XVIII]
  4. pilny czego a. ku czemu «pilnujący, patrzący czego; zajęty czym, zajmujący się, zatrudniony czym, oddany czemu» [SW]
  5. pilny czego abo w czym «pilnujący, pieczołowicie baczny, pracowity» [SW]
  6. pilny komu, czemu «pilnie wnikający w potrzeby, w położenie czyje, chętny, względny, oddany, uczynny, usłużny, przychylny, interesujący się, współczujący» [SW]

Połączenia wyrazowe

  1. pilna opatrzność [SXVI]
  2. pilna potrzeba [ESXVII-XVIII]
  3. pilna potrzeba «paląca» [SW]
  4. pilna sprawa [SXVI]
  5. pilne staranie [SXVI]

Przysłowia

  1. Pilnemu słudze záwżdy roście guz ná brzuchu, á leniwemu ná grzbiecie. [SXVI]
  2. Pilniejsze to, niż owo. «(pierwsze to, niż owo)» [SW, L]
  3. Pilny nazbyt robotnik abo rzemieślnik, pilno, wytwornie wszystko czyni. «(manum tollere de tabula nescit, strugał, strugał, aż przestrugał)» [SW, L]
  4. Pilny, by zając bębna. «(czujny)» [SW, L]
  5. Pilny, jak zając bębna. [SWil]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Aleksandra Zaszewska, Zespół -