prawda

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -a- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *prō-u̯o- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *prō- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *pravьda
  3. od psł.
    *pràvъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    pravda
  3. dłuż.
    pšawda
  4. głuż.
    prawda
  5. słc.
    pravda
  6. ros.
    právda
  7. scs.
    pravъda
  8. mac.
    pravda
  9. sch.
    prȃvda
  10. słoweń.
    prȃvda
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. sans.
    púrva-
  3. ang.
    first
  4. toch. B
    pārwe

Ewolucja formalna

  1. pie. *prō-u̯o-
  2. psł. *prav-ьda
  3. stpol. prāvdă
  4. śrpol. právda, pravda

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «zgodność tego, co się stwierdza, co się mówi, z rzeczywistością, z faktami, z przekonaniem o rzeczywistości, treść słów zgodna z rzeczywistością, brak kłamstwa, fałszu, veritas» [SStp] SXVI: «mówienie prawdy, prawdomówność», ESXVII-XVIII: «prawdziwa wypowiedź», L: «prawda», SWil: «zgodność wyobrażenia z jego przedmiotem, opowiadania z wypadkiem, tego co się mówi, z tem co się myśli», SW: «mowa zgodna z istotą rzeczy, z rzeczywistością, szczerość w mowie, otwartość, prawdomówność; zgodność rzeczy powiedzianej z rzeczywistością», SJPDor: «zgodna z rzeczywistością treść słów; prawdziwość, szczerość, rzetelność», USJP: «zgodna z rzeczywistością treść słów, interpretacja faktów, przedstawienie czegoś zgodne z realiami, odpowiadające obiektywnej rzeczywistości»
    • ‍ Toć to i jeść prawda, iże idzie tobie krol zbawiciel Kśw cr 22. (około 1350 roku) [SStp]
    • ‍ Ten Filozof dobry á bardzo uczony dla prawdy był zbit od Marka Antoniusza. BielŻyw 120 1535 [SXVI]
    • ‍ Był też to Człowiek in toga et sago i Senator zacny prawdę mówiący. PasPam 204v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Prawda myśli, zawisła na tym, żeby o o rzeczach sądziły, co w nich rzetelnie znajduje się. Kpcz. Gr 1, p. 72 1780 [L]
    • ‍ Prawdy zdobić nie trzeba. 1861 [SWil]
    • ‍ Słowa prawdy. 1908 [SW]
    • ‍ Ze sceny przemówiła na nowo żywa treść i ukazała stare prawdy w ostrym świetle dzisiejszych kryteriów. Prz. Artyst. 3 1952 [SJPDor]
    • ‍ Ten zapis odpowiada prawdzie. 2003 [USJP]
  2. «rzeczywistość, stan faktyczny, veritas» [SStp] SXVI: «rzeczywistość, stan faktyczny; oczywistość», ESXVII-XVIII: «to, co zgodne z rzeczywistością, prawdziwe, stan faktyczny», SJPDor: «obiektywna rzeczywistość, to, co rzeczywiście jest lub było, zdarzyło się», USJP: «to, co rzeczywiście jest, istnieje, lub było, zdarzyło się; obiektywna rzeczywistość»
    • ‍ Prawdę popi tają, Iże się jej lękają Gałka w. 65. (przed 1449 rokiem) [SStp]
    • ‍ Słowy prostemi| Rychlej prawdę pojmujemy. BierEz H2 1578 [SXVI]
    • ‍ Prawda lepsza, niż pozór. Cn. Ad. 923 1632 [L]
    • ‍ Odpowieda mi tedy tak Moj MSCi Panie Prawdać to ze tu u nas w tym kraju Sług od God tylko przyjmują [...] Ale to ma się rozumieć opodlejszych tylko sługach. PasPam 223. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Zdawał sobie sprawę, że postępuje nieuczciwie, tając przed wszystkimi prawdę. Morc. Ptaki 168 1952 [SJPDor]
    • ‍ Dowiedział się prawdy o przyjacielu. 2003 [USJP]
  3. «wiedza, głównie religijna, objawiona, znajomość woli bożej, scientia, imprimis scientia rerum divinarum, cognitio voluntatis dei» [SStp] SXVI: «nadrzędna wartość, idea o charakterze absolutnym; teza religijna, zasada wiary», SWil: «pewnik, aksjomat; to co za nieomylne jest przyjęte», SW: «pewnik, aksjomat, dogmat, fakt», USJP: «zasada, teza dowiedziona naukowo lub wynikająca z doświadczenia, uważana powszechnie za niepodważalną»
    • ‍ Człowiek Boga widzieć ani jego prawdy rozumieć nie może, jen jest w grzesze R XXII 243. (około 1450 roku) [SStp]
    • ‍ Za tym słowem Piłát spytáł Jezusa, co jest práwda. Opec Żyw 120 1522 [SXVI]
    • ‍ Prawdy religii. 1861 [SWil]
    • ‍ Prawdy życiowe. 1908 [SW]
    • ‍ Prawda moralna. 2003 [USJP]
  4. «postępowanie zgodne z zasadami moralnymi lub prawnymi, sprawiedliwość, iustitia» [SStp] SXVI: «sprawiedliwość boża, wierność obietnicy danej człowiekowi przez Boga»
    • ‍ Drogę prawoty albo prawdy (viam veritatis) wybrał jeśm Fl 118, 30, sim. MW 7b. [SStp]
    • ‍ Spráwiedliwość twojá, spráwiedliwość jest wieczna, á zakon twoj jest prawdá. BibRadz Ps 118/142 1563 [SXVI]
  5. «krążek izolujący, na którym stawiano gorące misy z potrawami, podstawka, patella alicui rei supponenda» [SStp] SXVI: «okrągła podstawka pod gorące naczynia stołowe, służąca też do podgrzewania potraw po włożeniu do jej wnętrza rozżarzonych węgli», L: «fajerka», SWil: «podkładka, zwykle ze słomy pleciona, pod półmiski, wazy, itp.»
    • ‍ In camenata domus vna cista magna, in qua fuere septem tellaria stannea..., item prawda stannea RocznKrak XVI 67. 1499 [SStp]
    • ‍ 5 takerzów, 2 miednice i prawda InwMieszcz 1556 nr 71 1556 [SXVI]
    • ‍ Postaw na prawdzie talerz. Tr. 1764 [L]
  6. «zgodność z rzeczywistością lub jej wyobrażeniem, prawdziwość, sąd, opinia zgodna z rzeczywistością lub jej wyobrażeniem; racja, słuszność» [SXVI] L: «racja», SWil: mało uż. «słuszność», SJPDor: «daw. dziś gw. racja, słuszność, sprawiedliwość»
    • ‍ Kto z nas ma prawdę? Xsiądz. 143 [L]
    • ‍ Prawdę Eurypides pisał, Jen niewieścią złość dobrze znał. BierEz B4v 1578 [SXVI]
    • ‍ Masz prawdę. 1861 [SWil]
    • ‍ Szukał sprawiedliwości, procesował się z potężnym przedsiębiorstwem lotniczym, nie znalazł prawdy w sądzie. Kurek Ocean 40 1951 [SJPDor]
  7. «uczciwość, szlachetność, prawość, godne zachowanie» [SXVI] SWil: «szczerość, otwartość»
    • ‍ Bo snać każdego, cnoty wystawować A gdzie prawdy sława stała, pochlebować. RejŁas w. 39 1541 [SXVI]
    • ‍ Wszystko co mówi tchnie prawdą. 1861 [SWil]
  8. «(w sztukach) trafne oddanie przyrodzenia» [SWil] SW: «(w sztuce) trafność, zgodność z naturą, wierne pochwycenie natury, naturalność, prawdziwość»
    • ‍ Jest wielka prawda, v. wiele prawdy w tym obrazie, w stylu tego pisarza, w grze tego aktora. 1861 [SWil]
  9. «objawione słowo boże, zawarte w Starym, a następnie w Nowym Testamencie, w pełni dokonane w życiu i nauczaniu Jezusa Chrystusa, nauka, obietnica boża; także Osoby Trójcy św. i Maryja jako urzeczywistnienie tej prawdy» [SXVI]
    • ‍ A gdzie Krystus, tám prawdá. KromRozm II q2 1552 [SXVI]
  10. «w Starym Testamencie: jeden z dwóch świętych losów przechowywanych w pektorale arcykapłana zastępujących pogańskie wyrocznie "tummim" 'doskonałość'» [SXVI]
    • ‍ Kazał P. Bog i ná piersi Aaronowe włożyć náukę i prawdę. SkarŻyw 491 1579 [SXVI]

Zmiany semantyczne

  1. «rzeczywistość, stan faktyczny» [SStp]
  2. «uczciwość, szlachetność, prawość, godne zachowanie» [SXVI]
  1. «rzeczywistość, stan faktyczny» [SStp]
  2. «objawione słowo boże, zawarte w Starym, a następnie w Nowym Testamencie, w pełni dokonane w życiu i nauczaniu Jezusa Chrystusa, nauka, obietnica boża; także Osoby Trójcy św. i Maryja jako urzeczywistnienie tej prawdy» [SXVI]

Związki frazeologiczne

  1. Bogiem a prawdą «mówiąc szczerze, otwarcie, rzetelnie» [SJPDor]
  2. co prawda, daw. prawda «trzeba przyznać, że...; istotnie, prawdę mówiąc; wprawdzie» [SJPDor]
  3. do prawdy, z do prawdy, po prawdzie, od prawdy, z prawdy «serio, bez żartu, w saméj rzeczy, w saméj istocie, zaiste» [L]
  4. mijać, minąć, rozmijać się z prawdą «mówić, powiedzieć rzecz nieprawdziwą» [SJPDor]
  5. na prawdę, doprawdy «rzeczywiście, nie żartem, serjo» [SWil]
  6. naga prawda «rzeczywistość, fakty niczym nie upiększone» [SJPDor]
  7. po prawdzie «przestarz. a) dziś reg. i gw. «mówiąc szczerze, trzeba przyznać, że..., prawdę mówiąc; w istocie, rzeczywiście», b) «zgodnie z rzeczywistością, prawdziwie, szczerze, naprawdę» [SJPDor]
  8. po prawdzie «prawdziwie, zgodnie z prawdą» [SXVI]
  9. po prawdzie «prawdę mówiąc» [SXVI]
  10. po prawdzie, w prawdzie, prawdę mówiąc «uznając, postępując, zezwalając» [L]
  11. powiedzieć,wygarnąć itp. słowa prawdy, powiedzieć, wygarnąć prawdę w oczy «powiedzieć rzeczy prawdziwe śmiało, bez ogródek» [SJPDor]
  12. prawdę mówiąc, prawdę powiedziawszy «chcąc być zupełnie szczerym, należy przyznać, że...; naprawdę, istotnie» [SJPDor]
  13. prawdę swoję daję, na prawdzie stać «dać słowo, przysięgać» [SXVI]
  14. prawdzie spojrzeć (rzadziej: zajrzeć, popatrzeć) w oczy «spokojnie przyjąć do wiadomości fakty niemiłe, czymś grożące» [SJPDor]
  15. święta prawda «słowa niewątpliwie prawdziwe, tak rzeczywiście było» [SJPDor]
  16. w prawdzie «prawdziwie, zgodnie z prawdą» [SXVI]
  17. w prawdzie «prawdę mówiąc» [SXVI]
  18. w prawdzie nie stać (a. nie zostać) «kłamać» [SXVI]

Połączenia wyrazowe

  1. czy to prawda «czy tak rzeczywiście jest, było, zdarzyło się» [SJPDor]
  2. ku prawdzie podobny [ESXVII-XVIII]
  3. ku prawdzie, po prawdzie, podług prawdy «a) «zgodnie ze stanem faktycznym», b) «istotnie, rzeczywiście» [SStp]
  4. prawda, to prawda «tak jest, istotnie (zwrot potwierdzający słuszność czyjejś wypowiedzi, często wtrącany jedynie dla wzmocnienia treści wypowiadanych słów» [SJPDor]
  5. to prawda, że ... [ESXVII-XVIII]

Przysłowia

  1. Ták to prawdá, jáko kiedy żywe kiełbásy po świecie latáły. [ESXVII-XVIII]
  2. A cnoty, prawdy, miáry strzeż pilno jáko oká w głowie. [SXVI]
  3. Bo gdzie prawdá záwije gniazdo swe, już i spráwiedliwość, już i stałość, już i pomierność, już i roztropność, i insze wszytki cnoty nielza, jedno się przy niej osádzić muszą. [SXVI]
  4. Bo prawdá jest jedná, fałsz rozmáity. [SXVI]
  5. Co prawda, to nie grzech. [SWil]
  6. Dawne ale prawdziwe uczy nas przysłowie, Że pijany a dziecię małe prawdę powie. [SW, L]
  7. Dziecię á pijány rádzi prawdę powiedzą. [SXVI, SWil]
  8. Jáko i dziś bárzo niektore kole w oczy, á przykra im prawdá jego [Pana]. [SXVI]
  9. Język kiedy błądzi, prawdę mowi. [ESXVII-XVIII]
  10. Kto przy prawdzie, ten na poły ma wygraną. [SW, L]
  11. Napowinniejszy przyjaciel prawdá. [SXVI]
  12. Nie wszytko to prawdá, co Xiądz ná kázániu powie. [ESXVII-XVIII]
  13. Nie źle by mu práwdę rzec w oczy. [SXVI]
  14. O to idzie, áby prawdá miejsce miałá. [SXVI]
  15. Piekne [!] sumnienie, stać przy przyjacielu, Jeszcze piękniejsze, zostawáć przy prawdzie. [SXVI]
  16. Prawda gorzka potrawa. [SW]
  17. Prawda jak oliwa na wierzch wypływa. [SJPDor, USJP]
  18. Prawdá jáko Orzeł. [SXVI]
  19. Prawda jest córką czasu, czas nieprawdę psuje. [SW, L, SWil]
  20. Prawda lepsza niż pozór. «(zmyślone rzeczy same się wydadzą)» [SW, L, SWil]
  21. Prawdá ma wszędy miejsce, przypowieść to dawna. [SXVI]
  22. Prawdá musi mieć swe miejsce. [SXVI]
  23. Prawda na światło wychodzi. «(prawdę trudno zataić; nie zatai się szydło w miechu; oliwa na wierzch wychodzi; fałsz w ciemności uchodzi) » [L, SWil]
  24. Prawda nie głaszcze, prawda w oczy kole. « prawdę mówić, a nie obrazić, trudno» [L, SWil]
  25. Prawda rozmysłu nie potrzebuje. [SW, L, SWil]
  26. Prawda rzadko miesce ma. [SXVI]
  27. Prawda w oczy kole. «szczere słowa często drażnią słuchającego, odkrywając niemiłe, choć prawdziwe fakty» [SJPDor, USJP]
  28. Prawdá wszędy miejsce ma. [SXVI]
  29. Prawdá wysoko lata. [SXVI]
  30. Prawda z hardemi nigdy się nie braci. [SW]
  31. Prawda zawżdy górą latać musi, jako orzeł. [L, SWil]
  32. Prawdá záwżdy kole w oczy káżdego. [SXVI]
  33. Prawda, pokora, nie ma miejsca u dwora. [L, SWil]
  34. Prawda, rzadka rzecz między ludźmi. [L, SWil]
  35. Prawdę nad przyjaciela przedkładaj. [SW]
  36. Prawdy proroká| Strzeż jáko oká. [SXVI]
  37. Prawdy zdobić nie trzeba. [L, SWil]
  38. Prawdzie trudno się przeciwić. [L, SWil]
  39. Przeciw prawdzie rozumu nie. [SXVI]
  40. Przeciwko prawdzie rozumu nie mász. [SXVI]
  41. Przyjaciel jest, co prawdę mówi. «(przyjaciela napomnij, gdy przystojności zapomni)» [L, SWil]
  42. Przyjacielowi więcej, niżli prawdzie chcieć służyć, zda się przeciw przystojności. [SXVI]
  43. Záwżdy łeż z prawdą rozno z sobą chodzą| A w jednej głowie nigdy sie nie zgodzą. [SXVI]
  44. Zmyślone rzeczy za prawdę ujdą. [L]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Marcin Kurek, Zespół -