płochy

przymiotnik, r.m.
psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *polo- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *pel- [SEJPBo]
  4. pie. (laryng.)
    *polh₁-o-
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *pelh₁- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *polxъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    plachý
  3. ros.
    plochój
  4. ukr. dial.
    polóchyj
  5. bułg.
    plah
  6. sch.
    plȃh
  7. słoweń.
    plâh
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. goc.
    us-filma
  3. stnord.
    fœ̄la
  4. stnord.
    felms-fullr
  5. grec.
    pállō

Ewolucja formalna

  1. pie. *polo-
  2. psł. *polxъ(jь)
  3. zach.słow. *ploxъ(jь)
  4. stpol. płŏxȳ
  5. śrpol. płoxy
  6. npol. pu̯oxy

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «bojaźliwy, lękliwy, płochliwy; zatrwożony, niespokojny, indomitus, intractatus» [SXVI] L: «pierzchliwy, niestatkujący, lekki», SWil: «pierzchliwy, lękliwy; nieugłaskany», SW: «którego łatwo spłoszyć, pierzchliwy, lękliwy, bojaźliwy, trwożliwy, tchórzliwy, nieugłaskany, dziki», SJPDor: «taki, którego łatwo spłoszyć; płochliwy, bojaźliwy, dziki»
    • ‍ Z płochąś przyszedł postawą, byś się z sieci wyrwał, Alboś co złego widział, albo się z kim potkał. Rej. Wiz. 174 1560 [L]
    • ‍ Gdy usłyszą pukawki, dziáło w zamku runie, Ali nász z płochą twarzą precz od zamku dunie. BielSjem 35; KochPieś 45; KlonWor 37 1586 [SXVI]
    • ‍ Płochy zając. 1861 [SWil]
    • ‍ Zawszeż po kniejach, jak sarna płocha, jak upiór, błądzisz w noc ciemną? Mick. 1908 [SW]
    • ‍ [Klaczka] była płocha, żywa, a przecie nad wszelkie słowo rozumna. Żer. Popioły I, 43. 1956 [SJPDor]
  2. «swawolny, nieposkromiony, lascivus, indomitus» [SStp] SXVI: «dziki, groźny, nieokiełznany, szalony»
    • ‍ Indomita fera puste albo płoche źwierzę. R XLVII 358. 1400-1450 [SStp]
    • ‍ racz [...] Ludzkość okazać przeciw tej leśnej potworze, [...[. Płocha twarz (baczę to sam) i śmieszna postawa. KochSat ktv 1564 [SXVI]
  3. «lekkomyślny, nieopanowany, levis, praeceps» [SStp] SXVI: «niestały, nierozważny, niepoważny, lekkomyślny; perseverus», L: «lekki, lekkomyślny», SWil: «lekki, lekkomyślny, niestały» oraz SWil: «niebaczny, nierozważny, bez namysłu co robiący lub zrobiony», SW: «niestateczny, niestały, zmienny, pusty, lekkomyślny, wietrzny, trzpiotowaty, nierozważny, roztrzepany, narwany, swawolny», SJPDor: «niestały w uczuciach, poglądach; postępujący nierozważnie, nieoględnie; lekkomyślny, niestały, wietrzny», USJP: przestarz. «niestały w uczuciach, rzadziej w poglądach; lekkomyślny, nierozważny»
    • ‍ Nie była (sc. Maryja) w pościu barzo leniwa ani płocha (neque velox, neque praeceps fuit, ambulando). Rozm 22. (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Niechaj wżdy rozum używa na wszem swej zwirzchności A ostrzega wolnej myśli od płochej miłości. RejJóz F6v, E4 [2 r.] 1545 [SXVI]
    • ‍ Płochy wielkie na piasku zakłada nadzieje, Które lekkim podmuchem lada wietrzyk ściera. Dmoch. Szt. R. 74 1788 [L]
    • ‍ Nie wierz jéj, płocha to dziewczyna. 1861 [SWil]
    • ‍ Jest młoda i płocha, lubi nadto modne stroje, nosi zbyt wielkie dekolty, naraża się opinii. Berent Próchno 115. 1903 [SJPDor]
    • ‍ Jeden krok płochy i lekkomyślny, popełniony z krzywdą niewinności i z obrazą obowiązków, rujnuje całą dostojność kobiety. Śniad. 1908 [SW]
    • ‍ Płocha dziewczyna. 2003 [USJP]
  4. «zły, niekorzystny» [SXVI]
    • ‍ Bárzo w sumieniu w ten czás spráwá płocha, Gdy przyrodzenie w roskoszach sie kocha. RejZwierc 223, KochPs 162 1568 [SXVI]
  5. «marny, nic nie wart» [SXVI] L: «błahy, próżny», SWil: «błahy, marny, próżny», SW: «błahy, marny, próżny, znikomy, zmienny, przemijający, nietrwały», SJPDor: daw. «niewiele znaczący, błahy»
    • ‍ A ponieważ żywot nász jest ták krotki, by wżdy ále tá krotkość pewna byłá, á ten wszystek czás moglichmy mieć bespieczny [...] jest żeby wżdy byłá znośniejsza mizeryja nászá: leć jáko ono mowią, i tá trochá i tá płochá. LGranWarszewZwierc 33. 1577, 1585 [SXVI]
    • ‍ Skarby, oręże, wszystko to rzecz płocha, To grunt, gdy sługa pana swego kocha. Kras. Mysz. 95. 1778 [L]
    • ‍ Bogactwa to rzecz płocha. 1861 [SWil]
    • ‍ Napiwszy się do woli płochych kadzideł dymu. Słow. 1908 [SW]
    • ‍ Pod różnymi, a płochymi zawsze pretekstami, wadziliśmy się ustawicznie. Kras. Hist. 107. 1951 [SJPDor]
  6. «nietrwały, niestateczny, wątły» [L] SWil: nieuż. «nietrwały»
    • ‍ Miejcie wzgląd na moje podeszłe lata i płoche zdrowie. Smotr. Apol. 1. 1628 [L]
    • ‍ Zdrowie moje płoche. 1861 [SWil]
  7. «miękki, lekki, kruchy» [SW]
    • ‍ Drzewo płoche. Gwar. 1908 [SW]
  8. «gorszy, pośledni, lichy, obrzedni» [SW]
    • ‍ Płótno płoche. 1908 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «bojaźliwy, lękliwy, płochliwy; zatrwożony, niespokojny» [SXVI]
  2. «marny, nic nie wart» [SXVI]
  1. «bojaźliwy, lękliwy, płochliwy; zatrwożony, niespokojny» [SXVI]
  2. «lekkomyślny, nieopanowany» [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. Ach, płocha to głowa! «pustak, wietrznik» [SWil]

Połączenia wyrazowe

  1. fortuna płocha [T]
  2. gołębie płoche [SW]
  3. płocha głow(k)a «lekkomyślny, głupi człowiek» [SXVI]
  4. płocha sarna [SW, T]
  5. płoche dziewczę [SW, T]
  6. płoche sinogardlice «gołębie płoche» [SPsł]
  7. płoche zdrowie «wątłe, kruche» [SW]
  8. płochy młodzieniec [T]
  9. ptastwo płoche «myśl. nie drapieżne, jak: kuropatwa, grzywacz, skowronek, głuszec, jarząbek, cietrzew» [SW]
  10. zwierzyna płocha albo rochmanna «myśl. zwierzęta ssące, nie drapieżne, będące przedmiotem łowów» [SW]

Przysłowia

  1. A ponieważ żywot nász jest ták krotki, by wżdy ále tá krotkość pewna byłá, á ten wszystek czás moglichmy mieć bezpieczny [...] jeszczeby wżdy byłá znośniejsza mizeria nászá: leć jáko ono mowią: i tá trochá, i tá płochá. [SXVI]
  2. Bo snadź lepsza rządna trochá, Niźli wielkość [wielka ilość] kiedy płocha. [SXVI]
  3. Dworu i Harcerzow co trochę przyjęto i ta trocha płocha rozjeżdża się, ze skarbu nie są pewni swej płacy. [SXVI]
  4. Żadna tak bardzo miłość nie jest płocha, jak kto nazbyt sam się w sobie kocha. [SW]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Maja Zdrojewska, Ewelina Kwapień