niechać

czasownik
psł. kon. III -jo-//-je- tematowa→ pol. kon. IV -am, -asz

Etymologia

  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *nexajati
  3. od psł.
    *xajati
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    nechat
  3. słw.
    nȇhati
  4. ukr.
    necháty
  5. bułg.
    nechája

Ewolucja formalna

  1. psł. 1 *ne-xajati
  2. psł. 2 *nexati
  3. stpol. ńĕxăć
  4. śrpol. ńexać

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «nie ruszać, zostawić w spokoju, aliqua re se abstinere, nolle uti, aliquid dimittere» [SStp] SXVI: «zostawić w spokoju, pozostawić samemu sobie, nie ruszać, nie użyć; porzucić, opuścić, ominąć», L: «dać pokój», SWil: «dawać pokój, nie ruszać, zaniedbywać», SW: «dać czemu pokój, nie ruszać, nie tykać czego; zaprzestać, zaniechać, poniechać, nie chcieć czego», SJPDor: daw. dziś gw. «zaprzestawać czego, pozostawiać kogoś lub coś w spokoju; pozbywać się»
    • ‍ Żony twego bliznego niechaj. Dek IV. 1455 [SStp]
    • ‍ Też niektorzy w naczyniach glinianych to czynią wstawiwszy jedno na drugie á niechają tego przez dzień i przez noc. FalZioł II 1d, V 107 1522 [SXVI]
    • ‍ Czemuś mię nie niechał w pokoju, aleś mi kazał przyjść? 1 Leop. Reg. 28, 15. 1561 [L]
    • ‍ Niechajże żony w alkierzu. Wysp. Wes. 145 1901 [SJPDor]
    • ‍ Wiele kościołów popalili, tylko klasztoru na Łysej Górze niechali. Paszk. 1904 [SW]
  2. «pozwolić, dopuścić, sinere, admittere, permittere» [SStp] L: «dopuszczać», SW: «dopuszczać, pozwalać»
    • ‍ Czsokoli by zbytecznego byłoby, niecha wykapać (faciet distillare). BZ Lev 5, 9 1455 [SStp]
    • ‍ Niechajcie, że dziatki przychodzą do mnie. 1 Leop. Luc. 18, 16. 1561 [L]
    • ‍ Niechaj mię, iż oczerstwieję. Bud. 1904 [SW]
  3. «przestać coś czynić, przestać wypełniać, zaniechać, zaniedbać, aliquid linquere, facere cessare» [SStp] SXVI: «wstrzymać się, zrezygnować; unikać, nie stosować; przestać czynić»
    • ‍ I niechali (dereliquerunt) wszech przykazań Pana Boga swego. BZ IV Reg 17, 16 2 1455 [SStp]
    • ‍ Niechajćie, byśćie lepak wyplewiájąc kąkol, niewyrwáli z korzeniem pospołu i pszenice. A ták niechajcie że ták oboje roscie áż do żniwá. Leop Matth 13/29-30 3 1561 [SXVI]
  4. «zostawić, opuścić, ominąć, porzucić, deserere, dimittere, derelinquere» [SStp] SWil: «zostawiać, opuszczać», L: «zostawić, opuścić»
    • ‍ Proszę cię, niechaj tego, dla moich młodych dzieci. Ezop. 26. (około 1600 roku) [L]
    • ‍ Ktoryż zamieszkał słowo boże, niechał sług swych (dimisit servos suos) i z dobytkiem na polu, zmarli są. BZ Ex 9, 21. 1455 [SStp]
  5. «w połączeniu z czasownikiem w 3. osobie liczby pojedynczej lub mnogiej albo w 1. osobie liczby pojedynczej trybu oznajmującego wyraża rozkaz, polecenie, żądanie, życzenie lub prośbę 'niech, niechaj, ut utinam'» [SStp] SXVI: «partykuła życząca; w połączeniu z trzecią (rzadziej z pierwszą) osobą czasu teraźniejszego lub przyszłego tworzy formy trybu rozkazującego w różnych jego funkcjach (np. prośby, życzenia, rady, pragnienia itp.)»
    • ‍ Ille solus, o virgo beata, tuas laudes sileat niechać zamilczy a nie wyznawa XV med. SKJ V 283 [SStp]
    • ‍ Niechać też swe grozy płodzi| Zwłaszczá gdy tobie nie szkodzi. BierEz R4v, B4 1522 [SXVI]
  6. «w połączeniu formy imper. z innym czasownikiem w bezokoliczniku wyraża tryb rozkazujący tego czasownika w zaprzeczeniu 'noli, nolite (sequente infinitivo)» [SStp] SJPDor: «tryb rozkazujący od czas. niechać»
    • ‍ Rzekł jeśm złym: Niechajcie źle czynić (nolite inique agere, Puł: nie strojcie źle)! Fl 74, 4. [SStp]
  7. «nie chcieć, nolle» [SStp]
    • ‍ Aczbych mogła... począć syny i porodzić a wy chciele czekać... Niechajta (nolite), proszę, dziewki me BZ Ruth 1, 13. 1455 [SStp]
  8. «nie jeść albo nie pić czegoś» [SXVI]
    • ‍ Wisni białych, jabłek, Brzoskiń, malonow, dyń, malin, sliw slodkich, ogurkow: niechać FalZioł V 64, V64v, 2 1522 [SXVI]
  9. «przestać mówić o kimś, o czymś» [SXVI]
    • ‍ Ale już ludzi niechajmy, O nas lepak pogadajmy. BierRozm 21 1522 [SXVI]
  10. «pozbywać się» [SJPDor]
    • ‍ Kto przychodził do Ciebie, niechał kłopotów osobistych, zapominał o swoich prywatnych troskach i sprawach, a mówił i myślał o rzeczach wyższych, szlachetniejszych, całą powszechność obchodzących Sienk. Uzup. II, 129. 1916 [SJPDor]

Zmiany semantyczne

  1. «przestać coś czynić» [SStp]
  2. «nie jeść albo nie pić czegoś» [SXVI]
  1. «zostawić, opuścić, pominąć, porzucić» [SStp]
  2. «pozbywać się» [SJPDor]
  1. «pozwolić, dopuścić» [SStp]
  2. niech|| niechaj || niecha - w połączeniu z czasownikiem w 3. osobie liczby pojedynczej lub mnogiej albo w 1. osobie liczby pojedynczej trybu oznajmującego wyraża rozkaz, polecenie, żądanie, życzenie lub prośbę 'niech, niechaj' [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. niechać cudzego [SXVI]
  2. niechać w błazeństwie, w postanowieniu wiary, w przedsięwzięciu [SXVI]

Połączenia wyrazowe

  1. niechać bitwy, błaznowania, domniemania, jedzenia i picia, łaźniej, łupiestwa, modlitw, mowy, paniej, próżnej rady, próżnych wieści, spania, swaru, śmiechów, troskania, tytułu, walek, wszego [SXVI]
  2. niechać spokojem, w pokoju [SXVI]

Przysłowia

  1. Czego nié mász, tego niecháć: á lékárstwo które by nabliżéj własnością sięgáło, ná miejsce támtego dáć. [SXVI]
  2. Niechał wilk á wziął pies. [SXVI]
  3. Páś ná swym, niechaj cudzego. [SXVI]
  4. Rad tego niechaj, czego mieć nie możesz. [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Autorzy: Marianna Umerle, Zespół -