nagły

przymiotnik
psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *(s)nāg-
  3. od rdzenia pie.
    *(s)nag- (etymologia niepewna) [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *náglъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    náhlý
  3. słc.
    nahlý
  4. ros.
    náglyj
  5. ukr.
    náhlij
  6. bułg.
    nágăl
  7. chorw.
    nȃgao
  8. słoweń.
    nagel
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    nogė́ti

Ewolucja formalna

  1. pie. *(s)nāg-
  2. psł. *náglъ(jь)
  3. stpol. nāgłȳ
  4. śrpol. nágły, nagły
  5. npol. nagu̯y

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «prędki, szybki, gwałtowny, niespodziewany, celer, velox, repentinus, subitus, inopinatus» [SStp] SXVI: «niespodziewany, nieoczekiwany, zaskakujący szybkością pojawienia się, natychmiastowy», L: «bardzo prędki, nadspodzianie napadający», SWil: «niespodziany; szybki, prędki, przyśpieszony», SW: «ni stąd, ni zowąd szybko zjawiający się; niespodziewanie, znienacka przychodzący; raptowny», SJPDor: «zjawiający się znienacka; zaskakujący, niespodziewany, raptowny», USJP: «zjawiający się znienacka; zaskakujący, niespodziewany, raptowny»
    • ‍ Stonęły są jako ołow w wodach nagłych. BZ Ex 15, 10 1455 [SStp]
    • ‍ Świeże mięso jedz á nie wędzone, bo zniego przychodzi niemoc nagłego omdlenia. FalZioł V 46v 1534 [SXVI]
    • ‍ Nagła śmierć, którą lekarze zowią apopleksją. Sienn. 155 1568 [L]
    • ‍ Nagłe ukazanie się nieprzyjaciela pod murami miasta przeraziło mieszkańców. Mick. 1834 [SW]
    • ‍ Powziął zamiar nagły odjechania. SWil 1861 [SWil]
    • ‍ Od nagłej i niespodziewanej śmierci racz nas zachować, Panie! Kaspr. Hymny 41 1902 [SJPDor]
    • ‍ Nagły wyjazd, powrót. 2003 [USJP]
  2. «niezgodny z prawem czyn przemocy, występek, zbrodnia, crimen, quod vi fit, legis violatio, iniuria» [SStp]
    • ‍ nagła rzecz enormitatis OrtRp 58 1480 [SStp]
  3. «nie cierpiący zwłoki, wymagający natychmiastowego załatwienia; repentinus » [SXVI] ESXVII-XVIII: «niecierpiący zwłoki, bardzo pilny», L: «naglący, pilny», SWil: «naglący», SW: «naglący, pilny, gwałtowny, nie cierpiący zwłoki, palący», SJPDor: «nie cierpiący zwłoki; pilny, naglący, palący, natychmiastowy», USJP: książk. «niecierpiący zwłoki; pilny, naglący, natychmiastowy»
    • ‍ te media zebránia skárbu, [...] wolnego czásu potrzebują, á z prętká ná nagłą potrzebę, gdyby się teraz tráfiłá, porwáne być nie mogą GrabPospR L2 1597 [SXVI]
    • ‍ Drugi sposob na zasięgnienie piniędzy na tak nagłą Rzpty potrzebę proponent Panowie Posłowie. PasPam 216v 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Bardzo nagły interes Tr. 1764 [L]
    • ‍ Nagły interes. SWil. 1861 [SWil]
    • ‍ Nic nagłego... Po co się wielmożny pan ma się tak śpieszyć!... Prus Lalka II, 126 1890 [SJPDor]
    • ‍ Nic nagłego, nie musisz się śpieszyć. 2003 [USJP]
  4. «o bardzo dużym stopniu nasilenia » [SXVI]
    • ‍ Co więcej szkodzi jeśli po najedzeniu zbytnia żołądka purgatia [...] czyli po wypróżnieniu prędkie á nagłe objedzenie. GlabGad K7 1535 [SXVI]
  5. «gwałtowny, popędliwy (o ludziach)» [SXVI] SW: gwar. «prędki, żwawy, porywczy», SJPDor: rzad. «szybki, żwawy, porywczy, gwałtowny»
    • ‍ Dziecię które się narodzi, nagłe będzie w swej myśli, á mnodzy się jego bedą bać. FalZioł V 46v 1534 [SXVI]
    • ‍ Lepiej, kiedy chłop nagły. 1904 [SW]
    • ‍ Młodość winna być nagła, ostra jako klinga! Fale życia pruć chyżo jak łódka Wikinga. Słonim. Son. 16 1918 [SJPDor]
  6. «stromy» [SXVI] SJPDor: daw. rzad. «stromy»
    • ‍ Liściaste lasy grupują się malowniczo po nagłych zboczach lub pomiędzy nagimi skałami. Pol Obrazy I, 74 [SJPDor]
    • ‍ Praeceps, prae et capio compositum, Nagły, prędki pochodziły albo skoczyły. Mącz 316d 1564 [SXVI]
  7. «lek. ostry z przebiegiem szybkim» [SW]
    • ‍ stpol. nagła choroba = cholera. 1904 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «prędki, szybki, gwałtowny, niespodziewany» [SStp]
  2. «stromy» [SXVI]
  1. «prędki, szybki, gwałtowny, niespodziewany» [SStp]
  2. «niezgodny z prawem czyn przemocy, występek, zbrodnia» [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. ażeby kogoś (coś) (nagła) krew zalała «przekleństwo, życzenie komuś niepowodzenia » [USJP]
  2. (nagła, zła, jasna) krew kogoś zalewa «ktoś wpada w złość, we wściekłość, traci panowanie nad sobą» [USJP]
  3. ażeby kogoś (coś) nagła śmierć «pot. posp. przekleństwo, życzenie komuś niepowodzenia» [USJP]
  4. do nagłej krwi «bardzo dużo, za dużo, w nadmiarze» [SJPDor]
  5. nagła krew «posp. przekleństwo» [USJP]
  6. nagła krew kogoś zalewa «ktoś zostaje rażony apopleksją; ktoś wpada we wściekłość, traci panowanie nad sobą» [SJPDor]
  7. nagła krew, śmierć, cholera; do nagłej krwi; do nagłej cholery «wyrażenia i zwroty używane jako przekleństwa» [SJPDor]
  8. ślad nagły albo gorący «praw. świeży trop» [SXVI]

Połączenia wyrazowe

  1. nagła choroba, śmierć [USJP]
  2. nagła potrzeba, sprawa [USJP]
  3. nagła zmiana pogody [USJP]
  4. nagły wydatek [USJP]
  5. nagły wyjazd, powrót [USJP]
  6. nagły zwrot [USJP]

Wyrazy pokrewne

Autorzy: Zofia Trusz, Zespół -