liczyć

czasownik
psł. kon. IV -i- tematowa→ pol. kon. III -'ę, -'isz//-ysz

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *lei̯k- [IEW]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *ličiti
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    líčit, ličiť
  3. czes.
    líčit
  4. dłuż.
    licyś
  5. głuż.
    ličić
  6. słc.
    ličiť
  7. słc.
    líčiť
  8. błr.
    ličýc'
  9. ros. dial.
    ličít'
  10. ros. dial.
    ličít
  11. ukr.
    lýčyty, lýčyt'
  12. csł.
    ličiti
  13. bułg.
    ličá
  14. mac.
    liči
  15. sch.
    líčiti
  16. sch.
    líčī
  17. słoweń.
    líčiti
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    lykuoti
  3. łot.
    līkt
  4. łac.
    liceo, licere

Ewolucja formalna

  1. pie. *lei̯k-
  2. psł. 1 *likiti
  3. psł. 2 *ličiti
  4. stpol. l'ič'ić
  5. śrpol. l'ičyć

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «liczyć, rachować, numerare, computare» [SStp] SXVI: «obliczać, wykonywać działania na liczbach; rachować jakąś ilość, przeliczać, sumować; numerare; szacować, cenić według jednostek; computare», ESXVII-XVIII: «rachować, sprawdzać liczbę czegoś», L: «obliczać; odliczać», SWil: «rachować», SW: «do rozważanych przedmiotów dobierać liczby, dochodzić ilości czego, rachować», SJPDor: «wykonywać działanie arytmetyczne na liczbach, rachować; wyliczać, wymieniać liczby w ich kolejności», USJP: «wymieniać liczby w kolejności; wykonywać działania arytmetyczne; rachować»
    • ‍ Hanek był przy tem i liczył pieniądze Ruclowi jedennaćcie grzywien. Pyzdr nr 285, sim. ib. nr 286. 1399 [SStp]
    • ‍ Koło zásię Miernicy nási ták liczą. GrzepGeom K3. 1566 [SXVI]
    • ‍ Gdy pieniądze oddają wielkie, nie liczą z osobna grosza każdego, ale na szale je kładą. Birk. Krz. Kaw. 13 1625 [L]
    • ‍ Liczemy piniadze zawarszy sie zemną w Sklepiku jednym bardzo ciemnym, o jednym tylko okięnku na Zamku w tyle S. Kazimirza. PasPam 180 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Liczyć dnie, godziny. 1861 [SWil]
    • ‍ Kto chce wiedzieć, ile ma pieniędzy, ten je liczy; kto chce dojść, ile miał czystego dochodu ze swojej ziemi, po odtrąceniu wszelkich wydatków na jej uprawę, ten rachuje. Kras. A. 1902 [SW]
    • ‍ Ślęczał całe noce nad obliczeniami, kalkulował i tak, i owak, liczył i przeliczał, lecz korzyści jeszcze nie widział. Wyg. Jel. 140 1951 [SJPDor]
    • ‍ Liczyć dobrze, szybko. 2003 [USJP]
  2. «uważać, podawać za coś, putare, ducere» [SStp] SXVI: «uważać, poczytywać, podawać za coś», SW: staropol. «uważać, poczytywać, mieć za co»
    • ‍ Ubogiego ducha albo dusze jest ten..., jen się ni zacz nie waży ani liczy. R XXII 235. (około 1450 roku) [SStp]
    • ‍ Annus climactericus, Podejźrzány á niefortunny rok. Astrologi liczą siodmy á siodmy rok po narodzeniu aż do dziewiątego rázu. Mącz 57b 1564 [SXVI]
    • ‍ Ród swój od Marsa liczył. 1902 [SW]
  3. «uzasadniać zarzuty, crimina obiecta comprobare» [SStp]
    • ‍ Jako to świadczą, jako Mikołaja nie zażałował z prokuratornym listem ot Tomy, cso liczy, ... by rąbił. Pozn nr 974. 1419 [SStp]
  4. «stwierdzać stan liczbowy» [SXVI] SJPDor: «sprawdzać, obliczać co, dodając do siebie poszczególne jednostki; zliczać, zsumowywać», USJP: «obliczać coś, dodając do siebie poszczególne jednostki; sumować»
    • ‍ Tá iest summá á ten poczet synow Izráełskich ktorych liczono [qui recensiti sunt], sześćset i jeden tysięcy siedmset i trzydzieśći. Leop Num 26/51 1561 [SXVI]
    • ‍ Z portmonetki wyjął pieniądze i liczył dokładnie. Jarec. Ludzie I, 237 1947 [SJPDor]
    • ‍ Liczyć pieniądze. 2003 [USJP]
  5. «używać jednostek miary, mierzyć» [SXVI]
    • ‍ Ná ty Pręty kopáné Miernicy nási máło liczą, ále máją inszé Pręty więtszé, dla łácniejszégo zliczenia. GrzepGeom I3v, I4. 1566 [SXVI]
  6. «wymieniać, wyliczać [w tym: kogo, co]» [SXVI] ESXVII-XVIII: «zaliczać, wliczać do czegoś», SW: «zaliczać», SJPDor: «brać pod uwagę przy liczeniu; wliczać», USJP: «brać pod uwagę przy liczeniu; wliczać»
    • ‍ Káżdy tu co ji ksiądz liczy Ubogiego kmiećiá ćwiczy. RejRozpr D3v 1543 [SXVI]
    • ‍ Lwa Niedzwiedz[i]a Pannę przyznać to musiemy In Signis Zodiaci [pomiędzy znakami Zodiaku] w katalog Liczemy. PasPam 217v 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Liczyć kogo pomiędzy swoich przyjaciół. 1902 [SW]
    • ‍ W oborze stało 60 krów, nie licząc fornalskich. Żukr. Zioła 98 1951 [SJPDor]
    • ‍ Zebrało się dwadzieścia osób, nie licząc dzieci. 2003 [USJP]
  7. «prawdopodobnie cenić, szanować» [SXVI]
    • ‍ Jeszcze tobie więcej błogo Chociaj ty mnię wiele liczysz Swojej cnoty iż mi życzysz. RejJóz C8. 1545 [SXVI]
  8. «przen. mieć» [ESXVII-XVIII] SW: «mieć, posiadać», SJPDor: «składać się z pewnej liczby albo jakichś jednostek, zawierać, obejmować pewną liczbę, wynosić», USJP: «składać się z pewnej liczby jednostek, mieć, obejmować pewną liczbę czegoś, wynosić»
    • ‍ Polskim Damom trudno denegować| Żeby się niemiały zczym światu popisować| Dość Mężnych kawalerow Światu wystawiły| ktorych jak Polska stoi te lata Liczyły. PasPam 274v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Ile ty sobie lat liczysz? 1902 [SW]
    • ‍ Mieszkanie owo znajdowało się w jednym z domów na Krakowskim Przedmieściu i liczyło pięć pokoi. Krzyw. I. Bunt 177 1948 [SJPDor]
    • ‍ Dom liczył sześć pięter. 2003 [USJP]
  9. «płacić, wyliczać» [L] SWil: «odliczać, płacić», SW: «odliczać, płacić», SJPDor: «wyznaczać cenę, żądać zapłaty, brać zapłatę», USJP: pot. «wyznaczać cenę, brać zapłatę»
    • ‍ Wiele obiecują, mało liczą. Dwor. B. 2 (po 1650 roku) [L]
    • ‍ Liczyć co komu. 1861 [SWil]
    • ‍ Maurowie Aragończykom coroczny liczyli trybut. Nies. 1902 [SW]
    • ‍ Sól do smalcu sklepikarz dodawał z łaski, nic nie liczył. Hertz B. Termin. 33 1951 [SJPDor]
    • ‍ Liczył 6 zł za kilogram truskawek. 2003 [USJP]
  10. «rachować, polegać na kim, na czym, spuszczać się na kogo, na co, wiele spodziewać się po kim, po czym» [SW]
    • ‍ Liczyć na kogo, zamiast polegać na kim, jest to galicyzm, chociaż dosyć upowszechniony. Kras. A. 1902 [SW]
  11. «spodziewać się czego, mieć co na widoku» [SW] SJPDor: «spodziewać się, przypuszczać», USJP: książk. «spodziewać się, przypuszczać»
    • ‍ Liczyć na pomoc od kogo. 1902 [SW]
    • ‍ Z lękiem oczekiwał w kantorze fabrycznym delegacji robotników. Liczył, że przyjdą znów z żądaniem wypłaty. Jackiew. Wiosna 229 1952 [SJPDor]
    • ‍ Liczył, że wkrótce wróci do zdrowia. 2003 [USJP]
  12. «mętować, losować» [SW] Znaczenie gwarowe.
  13. «oceniać, szacować, określać co (w szczególności czyj wiek lub majątek); przypisywać co komu lub czemu (w szczególności dany wiek albo posiadanie znacznego majątku, w tym wypadku w połączeniu z przyimkiem na)» [SJPDor]
    • ‍ Przed kościołem stała stara, już konająca lipa, której liczono tysiąc lat! Strug Pocisk. 200 1958 [SJPDor]

Zmiany semantyczne

  1. «liczyć, rachować» [SStp]
  2. «składać się z pewnej liczby albo jakichś jednostek, zawierać, obejmować pewną liczbę, wynosić» [SJPDor]
  1. «liczyć, rachować» [SStp]
  2. «spodziewać się, przypuszczać» [SJPDor]

Związki frazeologiczne

  1. lata [komu] liczyć «wyczekiwać czyjej śmierci» [SXVI]
  2. liczyć coś na tuziny, kopy itp. «zwrot określający wielką liczbę czegoś» [USJP]
  3. liczyć dni do śmierci «spodziewać się rychłej śmierci» [SW]
  4. liczyć dni i godziny do czegoś «nie móc się doczekać czegoś» [USJP]
  5. liczyć dni, godziny, minuty do czego «wyczekiwać czego z utęsknieniem, niecierpliwie» [SW]
  6. liczyć godziny, każdą godzinę «pragnąć, by czas szybko mijał» [SXVI]
  7. liczyć muchy na suficie; łapać muchy «próżnować, trwonić czas» [USJP]
  8. liczyć na kogoś, na coś «polegać na kimś, na czymś, wiązać z kimś, z czymś duże nadzieje, brać kogoś, coś pod uwagę w swoich planach» [USJP]
  9. liczyć sobie «mieć, posiadać» [SW]
  10. liczyć, policzyć, dodawać, dzielić itp. w pamięci «wykonywać, wykonać jakieś działania arytmetyczne w myśli, nie zapisując ich i nie posługując się żadnymi urządzeniami, np. kalkulatorem» [USJP]
  11. pot. lekko licząc «licząc w przybliżeniu, określając przewidywany koszt czegoś» [USJP]
  12. pot. liczyć kogoś na milion «oceniać czyjś majątek na milion» [USJP]
  13. stopy (albo stopki), kroki liczyć «śledzić pilnie kogoś, obserwować» [SXVI]
  14. sylaby słow liczyć «przywiązywać szczególną wagę do słów, do strony formalnej» [SXVI]

Połączenia wyrazowe

  1. gwiazdy liczyć «obserwować» [SXVI]
  2. jedno od drugiego licząc «licząc z czymś włącznie» [SStp]
  3. liczyć na kogo, na co «tj. na użytek z czego, na pomoc od kogo» [SWil]
  4. liczyć od czegoś «zaczynać od czegoś liczenie» [SStp]
  5. liczyć pieniądze [ESXVII-XVIII]
  6. liczyć w coś «wliczać do czegoś, zaliczać na poczet czegoś» [SStp]
  7. pieniądze liczone «gotowe, w gotowiźnie» [SW]

Przysłowia

  1. I liczone wilk bierze. [SW]
  2. Kto się nie liczy, tego bieda ćwiczy. [SW]
  3. Licz na niiego, jak na Zawiszę Czarnego. [SW]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autor: Martyna Sabała