imię

rzeczownik, r.n.
psł. dekl. -n- tematowa→ pol. dekl. n.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *n̥men- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *en-men [SEJPBo]
  4. pie. (laryng.)
    *h₃nh₃-men- [EDSIL]
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *h₃neh₂- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *jьmę
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    jméno
  3. stczes.
    jmě
  4. dłuż.
    mě : mjénjo, mjëno
  5. stdłuż.
    jimjë
  6. kasz.
    mjùono, miono
  7. głuż.
    mjëno
  8. połab.
    jái̯mą
  9. błr.
    imjá
  10. ros.
    ímja
  11. ukr.
    im'já
  12. scs.
    imę
  13. sch.
    ȉme
  1. Polskie formy gwarowe
  2. pol.gw.
    jimię [SGPKar]
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. stprus.
    emnes, emmens
  3. alb.
    êmën // emër
  4. sans.
    nā́man
  5. awest.
    nāman
  6. orm.
    anun
  7. ang.
    name
  8. hol.
    naam
  9. isl.
    nafn
  10. niem.
    Name
  11. goc.
    namo
  12. norw.
    navn
  13. szwedz.
    namn
  14. grec.
    ónoma
  15. stgrec.
    ónyma
  16. stirl.
    ainmm
  17. łac.
    nōmen
  18. het.
    lāman
  19. toch. A
    ñom
  20. toch. B
    ñem

Ewolucja formalna

  1. pie. *n̥-men-
  2. psł. 1 *ĭnmen-
  3. psł. 2 *jьmę
  4. stpol. im̍㲠|| [him̍ă˛]
  5. śrpol. im̍ę || imiono || imienie
  6. npol. im̍ę

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «imię własne osób, plemion, zwierząt, obiektów geograficznych, świąt, imię, nazwisko, nazwa, nomen proprium» [SStp] SXVI: «nazwa własna: a) miano, nazwa osobista (nie rodowa) człowieka nadawana w określonych mniej lub bardziej uroczystych okolicznościach, nazwa osobista odróżniająca poszczególnego człowieka od innych; nazwa Boga oraz istot bytujących w sferze boskiej; nazwa własna postaci mitologicznychα, b) nazwa miejscowa, terenowa, wodna obiektu, c) nazwa narodowościowa, plemienna, rodowa», Kn: «nomen proprium», ESXVII-XVIII: «miano, pod którym ktoś jest znany, nazwa», L: «imię chrzestne», SWil: «miano, nazwisko, nazwanie osoby lub rzeczy; imię chrzestne», SW: «miano osobiste, nie rodowe człowieka; miano, nazwa, nazwisko rzeczy albo osoby», SJPDor: «miano osobiste nadawane noworodkowi i pozostające jako miano nierodowe (używane bez nazwiska w stosunkach nieurzędowych); nazwa, nazwisko», USJP: «osobiste, nierodowe miano człowieka, używane obok nazwiska; nazwa, nazwisko»
    • ‍ A są ta ista słowa zmowiona oćcem świętym, jemuż biesze imię Symeon. Kśw dv 4 (przed rokiem 1400) [SStp]
    • ‍ Imię obyczáje syná jej. BibRadz Gen 16 arg 1563 [SXVI]
    • ‍ Miały nad sobą [szarańczę] krola anjoła przepaści ktoremu imię po żydowsku Abbadon/ a po Grecku ma imię Apollyon. BG Ap 9,11 1632 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Pytał się chłopca: zkądżeś, jak ci imię? Zab. 13, 83 1769-77 [L]
    • ‍ Najął mieszkanie na swoje imię. 1861 [SWil]
    • ‍ Jedną, miał córeczkę, na imię Lalę. Mick. 1902 [SW]
    • ‍ Eufemia było jej na imię. Ofką ją nazywano. Gomul. Cudna mieszczka 1949 [SJPDor]
    • ‍ Imię chrzestne, zdrobniałe. 2003 [USJP]
  2. «imię pospolite, nazwa, nazwanie, nomen apellativum, nomen generale, titulus» [SStp] SXVI: «nazwa rzeczy; nazwa, miano, tytuł osoby, istoty — nie będący jej imieniem własnym», Kn: «nazwisko każdej rzeczy», L: «nazwisko każdej rzeczy»
    • ‍ I poznają, iż imię Tobie Bog (nomen tibi Dominus). Fl 82,17 (przed rokiem 1400) [SStp]
    • ‍ Przez Imię Boże rozumie sie Trojcá S. KuczbKat 365 marg 1568 [SXVI]
    • ‍ Imiona wszystkie pospolicie z trefunku bywają wkładane, tak jakoby rzeczy same wyrażały. Star. Ben. A 4 b. 1641 [L]
    • ‍ Imion wiele, koneksje potężne, mnogie klijentele. Mickiewicz 1902 [SW]
  3. «opinia, nomen, fama» [SStp] SXVI: «sława, rozgłos, cześć, opinia», ESXVII-XVIII: «reputacja, sława, honor», L: «reputacja, sława», SWil: «sława, reputacja», SW: «sława, rozgłos, reputacja, opinia», SJPDor: «sława, rozgłos; reputacja, opinia; honor», USJP: książk. «honor, opinia, reputacja; sława, rozgłos»
    • ‍ Gdy złe domnimanie za<ćm>i jimię dobre cum opiniones bonum nomen obtenebrant. Serm 91 v. 1461-7 [SStp]
    • ‍ tyś mnie podał, i imię moje w potwarzenia. ArtKanc E13v 1587 [SXVI]
    • ‍ Imię wodza naszego żyje ozdobą Świata Cnocie i wieczności Lubo zapłaci dług Śmiertelności. PasPam 207v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Noszą do chluby serce pochopne, Szukałem z nauk imienia. Zab. 13, 232 1769-77 [L]
    • ‍ Zrobić sobie wielkie imię. 1861 [SWil]
    • ‍ Niech się w imię i skarby bogaci. Mick. 1902 [SW]
    • ‍ Mam żonę i dzieci, których byt materialny jest moją główną troską, którym rad bym dobre imię zostawić. Jordan Pam. II, 322 1911 [SJPDor]
    • ‍ Rzucić cień na czyjeś dobre imię. 2003 [USJP]
  4. «ród, nomen gentile, gens» [SStp]
    • ‍ Jako jest Wawrzyniec nasz brat, jenego snamienia i jenego imienia. Czrs 338 1408 [SStp]
  5. «tytuł, charakter prawny, nomen, auctoritas» [SStp] SXVI: «moc, władza, godność, urząd»
    • ‍ Przed wami... i księdzem... Jakubem... sędzią... rzecznik i imieniem rzecznikowym mądrego męża Jacobi Johannis... naprzeciwko niektoremu Johannem... i naprzeciwko ji<n>szemu człowieku zań vel jego jimieniem w waszem sądzie sprawiedliwie zastąpającego dicit. Zab 540 1474 [SStp]
    • ‍ [Chrystusa] Bog wywyższył, i imię zacne dał. NiemObr 120 1583 [SXVI]
    • ‍ Jeśliby kto kogo pozwał o dług, tedy powinien powiedzieć przyczynę i mianować imię długu. Chełmicki 1902 [SW]
  6. «wyraz odmieniający się przez przypadki (jęz.), nomen» [SXVI] L: «pierwsza i najprzedniejsza część mowy, nomen», SWil: «przedniejsza część mowy, rzeczownik lub przymiotnik», SW: «rzeczownik, przymiotnik, liczebnik», SJPDor: «każdy wyraz odmieniany przez przypadki», USJP: jęz. «każdy wyraz odmieniający się przez przypadki: rzeczownik, przymiotnik, liczebnik, zaimek i imiesłów odmienny»
    • ‍ Co od tej części mowy imienia pochodzi. Mącz 249d 1564 [SXVI]
    • ‍ W języku polskim są imiona nijakie. 1861 [SWil]
    • ‍ Imię rzeczowne albo istotne, przymiotne albo dodane, liczebne. 1902 [SW]
    • ‍ Wyrazy odmienne dzielą się na dwie grupy: imiona i czasowniki. Dor. Gram. I, 132 1952 [SJPDor]
  7. «w funkcji „pars pro toto” oznacza posiadającą swoje własne miano lub tytuł osobę, istotę, postać wraz z charakterystycznymi przynależącymi do niej cechami, reprezentowaną mocą, władzą (lub przymiotami i atrybutami, gdy chodzi o Boga oraz istoty bytujące w sferze Boskiej)» [SXVI]
    • ‍ Dáj mi dlá milości imienia twégo, nie bácz sie złych ludzi sądu niesprawiedliwégo. OpecŻyw 114 1522 [SXVI]
  8. «w funkcji przysłówka: »imieniem«» [SXVI] L: «w imieniu, w imię = za niego, z jego ramienia», SW: «w imieniu czyim, imieniem czyim = za niego, z jego ramienia»
    • ‍ Imieniem naszym Cesarzowi będziesz dziękował. LibLeg 7/103 1500-1547 [SXVI]
    • ‍ Wszystko czyńcie w imieniu Pana Jezusa, dziękując bogu i ojcu przezeń. Bibl. Gd. Coloss. 3, 17 1632 [L]
    • ‍ Odebrałeś wieś na imię pana swojego. Troc. 1902 [SW]
  9. «majętność» [Kn] SW: «majętność»
  10. «w imię = ufając w pomocy» [L]
    • ‍ Idę na cię obrzymie w imię Pańskie, to jest z panem Bogiem. Sk. Żyw. 2, 158 1780 [L]
  11. «stpol. tytuł, rodzaj, kategoria» [SW]
    • ‍ Jeśliby kto kogo pozwał o dług, tedy powinien powiedzieć przyczynę i mianować imię długu. P. Cheł. 1902 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «imię własne osób, plemion, zwierząt, obiektów geograficznych, świąt, imię, nazwisko, nazwa, nomen proprium» [SStp]
  2. «wyraz odmieniający się przez przypadki (jęz.), nomen» [SXVI]
  1. «imię własne osób, plemion, zwierząt, obiektów geograficznych, świąt, imię, nazwisko, nazwa, nomen proprium» [SStp]
  2. «imię chrzestne» [SWil]
  1. «tytuł, charakter prawny, nomen, auctoritas» [SStp]
  2. «majętność» [SWil]

Związki frazeologiczne

  1. imię Boskie wziąć na pomoc [ESXVII-XVIII]
  2. mieć dobre imię «cieszyć się dobrą opinią» [ESXVII-XVIII]
  3. w imię Boskie, Boże «z Bogiem» [ESXVII-XVIII]
  4. Boga wyświadczać się imieniem «brać Boga na świadka» [ESXVII-XVIII]
  5. czynić coś imieniem czyimś «robić coś z upoważnienia czyjegoś, w zastępstwie kogoś» [ESXVII-XVIII]
  6. czynić, robić coś w imieniu kogoś (w czyimś imieniu), we własnym, w swoim imieniu «robić coś z czyjegoś upoważnienia, w zastępstwie kogoś lub reprezentując tylko siebie» [USJP]
  7. czynić, robić coś w imię kogoś, w imię czegoś «czynić, robić coś ze względu na kogoś, na coś, dla czyjegoś dobra, dla dobra czegoś» [USJP]
  8. dać w zgubłę, zgubne imię «dać na przepadłe» [SStp]
  9. do imienia «zupełnie, całkowicie» [SJPDor]
  10. imieniem «w charakterze, jako» [SStp]
  11. imieniem, na imię «pozornie» [SXVI]
  12. imię polskie «imię Polaka, Polski» [SJPDor]
  13. na imię «mianowicie» [SStp]
  14. na imię «bez zarzutu, do rany przyłóż» [SW]
  15. nazwać kogoś po imieniu, po nazwisku, książk. z imienia, z nazwiska «zwracając się do kogoś użyć jego imienia, nazwiska; także: mówiąc o kimś, określić go jego imieniem, nazwiskiem» [USJP]
  16. nazwać rzecz (rzeczy) po imieniu «mówić o czymś wprost, szczerze, bez ogródek» [USJP]
  17. nazwać rzecz po imieniu «wyraźnie, bez ogródki, nie obwijając w bawełnę, po prostu» [SW]
  18. nazywać rzeczy po imieniu «wyraźnie, bez ogródki, nie owijając w bawełnę, po prostu» [SW]
  19. nosić nazwisko, imię, nazwę, tytuł itp. «nazywać się jakoś, być jakoś nazywanym, tytułowanym; mieć jakieś nazwisko, imię itp.» [USJP]
  20. przynieść sobie imię «książk. zostać nazwanym imieniem, jakie przypada w kalendarzu w dniu urodzenia się» [USJP]
  21. robić coś w imię wyższych racji «poświęcać jedne wartości, aby zrealizować inne, uznane za ważniejsze» [USJP]
  22. splamić swoje imię [SW]
  23. szagać dobre imię rodziny, instytucji «zniesławiać» [USJP]
  24. tytułować się imieniem narodu polskiego « nazywać się Polakiem» [ESXVII-XVIII]
  25. uświetnić, uwiecznić, unieśmiertelnić, wsławić swoje imię [SW]
  26. w imię «ufając pomocy» [SXVI]
  27. w imię Boże brać «żyć z jałmużny» [ESXVII-XVIII]
  28. w imię Boże, w imię Pańskie «za Bóg zapłać, za darmo» [SXVI]
  29. w imię czyje, imieniem czyim, na imię czyje «za niego, z jego ramienia» [SXVI]
  30. W imię Ojca (i Syna)! «pot. okrzyk wyrażający zdziwienie lub przerażenie» [USJP]
  31. w imię Ojca, i Syna, i Ducha Świętego «formuła wypowiadana przez chrześcijan przy czynieniu znaku krzyża» [SJPDor]
  32. wielkie imię, nazwisko «książk. o kimś znanym, sławnym, znakomitym» [USJP]
  33. wzywać imienia boskiego nadaremnie «wymawiać imię boskie lub używać wyrazu Bóg w sytuacjach nieodpowiednich z religijnego punktu widzenia» [SJPDor]
  34. z imieniem «do szczętu, zupełnie» [SW]
  35. zakład, teatr, konkurs itp. czyjegoś imienia «zakład, teatr, konkurs itp. mający nazwę od czyjegoś nazwiska, dla uczczenia kogo, na cześć czego» [SJPDor]
  36. zdobyć sobie imię pisarza, naukowca, dobrego aktora «zyskać opinię» [USJP]
  37. znać kogoś z nazwiska, z imienia i nazwiska «wiedzieć, jak się ktoś nazywa, pamiętać nazwisko kogoś, kto się przedstawił»
  38. zostawić dobre imię «zostawić pamięć» [SW]

Połączenia wyrazowe

  1. imię Jezus, imię Pana Jezusowe: [ESXVII-XVIII]
  2. na czyjeś imię «z powodu czyjejś dobrej sławy» [ESXVII-XVIII]
  3. pisać pod imieniem czyimś «pisać w zastępstwie kogoś» [ESXVII-XVIII]
  4. dać imiona: «nadać imię» [ESXVII-XVIII]
  5. imię chrzestne [SXVI]
  6. imię pierwsze, drugie [SW]
  7. imię pospolite [SW]
  8. imię własne [SW]
  9. imię własne, nazwa własna, rzeczownik własny «jęz. rzeczownik będący nazwą konkretnej jednostki - osoby (Maria, Andrzej, Nowak) lub w ogóle istoty żyjącej (np. psa - Kajtek), a także przedmiotu martwego (np. hotelu - Bristol), miejsca (Warszawa, Kraków) lub obiektu geograficznego (Tatry, Wisła)» [USJP]
  10. imię z bierzmowania [SW]
  11. imiona Baalów, Baalim, imię Baalowe: [ESXVII-XVIII]
  12. mieć imię, mieć na imię [SJPDor]
  13. mówić, zwracać się do kogoś po imieniu [USJP]
  14. na imię czyjeś «z woli, z nakazu czyjegoś» [ESXVII-XVIII]
  15. niech będzie imię Boskie pochwalone (za coś) [ESXVII-XVIII]
  16. nosić, nadać, otrzymywać imię [SJPDor]
  17. rzeczownik pospolity a. imię pospolite «jęz. rzeczownik będący nazwą przedmiotu lub istoty (np. rzeka, nauczyciel, pies), niebędący imieniem własnym; apelatyw» [USJP]
  18. W imię Ojca i Syna... «rel. «w religiach chrześcijańskich: formuła rozpoczynająca nabożeństwo, modlitwę»» [USJP]
  19. W imię Ojca! [SWil]
  20. wróg imienia polskiego «wróg narodu polskiego, wszystkiego, co się nazywa polskim» [SW]
  21. wymienić kogoś z imienia i nazwiska [SW]

Przysłowia

  1. Bellum involutum pacis nomine. Pod imieniem pokoju pewna wojná dyszy, taji sie. [SXVI]
  2. Potykaj się w imię Boże, ná toś brał żołd nieboże. [ESXVII-XVIII]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Angelika Kubicka, Ewelina Kwapień