hardy

przymiotnik, r.m.
psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *gʷrdus (etymologia niepewna) [EDSIL]
  3. od rdzenia pie.
    *gʷerd-
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    gr̥dъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    hrdý
  3. dłuż.
    gjardy
  4. kasz.
    hardi
  5. głuż.
    hordy
  6. słc.
    hrdý
  7. błr.
    hórdy
  8. ros.
    górdyj
  9. ukr.
    hórdyj
  10. scs.
    grъdъ
  11. sch.
    gȓd
  12. słoweń.
    gȓd
  1. Polskie formy gwarowe
  2. pol.gw.
    gardy [SGP]
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    gurdùs (pokrewieństwo niepewne)
  3. łac.
    gurdus (pokrewieństwo niepewne)

Ewolucja formalna

  1. pie. *gʷrdus
  2. psł. *gr̥dъ(jь)
  3. stpol. *gărdȳ
  4. śrpol. hardy || [gardy]
  5. npol. hardy

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «pyszny, dumny, wyniosły, zarozumiały; zuchwały, krnąbrny, nieposłuszny, zaczepny, wyzywający, napastliwy» [SXVI] ESXVII-XVIII: «wyniosły, pyszny; wykazujący zbytnią pewność siebie, zuchwały, arogancki», L: «dumny», SWil: «nie dający się uniżyć, zgiąć; dumny», SW: «dumny, butny, wyniosły, dumnie imponujący, nie dający się zniżyć; zuchwały, krnąbrny, nieposłuszny», SJPDor: «dumny, wyniosły, butny; zuchwały, nieposłuszny, krnąbrny», USJP: «odznaczający się zuchwałością, krnąbrnością; dumny, wyniosły, butny; świadczący o takim charakterze, takiej postawie»
    • ‍ Ale ki diabeł tak hardy [o Józefie] Wszak ja znam ty wszystki smardy. RejJóz D3v 1545 [SXVI]
    • ‍ Po owej tak hardej odpowiedzi zaraz kazał Pułki wyprowadzić w pole. PasPam 106 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Ja pójdę statecznością, choć mną Egle gardzi, Słuchiwałem, że nisko upadają hardzi. Sim. Siel, 39 1778 [L]
    • ‍ Człowiek hardy. 1861 [SWil]
    • ‍ Harda dusza. 1902 [SW]
    • ‍ Rzekł sobie hardy: wszystko mi się godzi, mam oręż w ręku, lud i prawa moje. Kniaź. Wyb. 167 1948 [SJPDor]
    • ‍ Hardzi uczniowie. 2003 [USJP]
  2. «człowiek hardy» [SXVI] SJPDor: rzad. w użyciu rzeczownikowym «człowiek dumny, butny»
    • ‍ Gdyż on gdy chce najhardszemu dusza będzie odjęta. LubPs R4v 1558 [SXVI]
  3. «ogarnięty szlachetną dumą, wspaniały, wzniosły; silny, mocny w walce ze złem; niezłomny, nieosiągalny» [SXVI]
    • ‍ I wam panie Lupa, i mnie, im dalej, tym się hardzie białogłowy będą zdały: zwłaszcza jęśli w tych leciech człowiek od nich czego nieprzystojnego zachce. GórnDworz L14 1566 [SXVI]
  4. «dziki, nieujeżdżony» [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Jako powiedają ugłaskanego i ujeżdżonego konia lada kto osiądzie Hardego i bystrego non Item [nie tak]. PasPam 277v 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
  5. «łow. o kuropatwie (w pewnych porach roku): 'nie dająca się podejść myśliwemu na strzał'» [SJPDor]
    • ‍ Wprawdzie ptaki [kuropatwy] były już bardzo harde, że jednak dzień był ciepły i spokojny, więc nawet z mojej ptaszniczki udało mi się zabić trzy sztuki. Mach. Moz. 145 1896 [SJPDor]

Zmiany semantyczne

  1. «pyszny, dumny, wyniosły, zarozumiały; zuchwały, krnąbrny, nieposłuszny, zaczepny, wyzywający, napastliwy» [SXVI]
  2. w funkcji rzeczownika «człowiek hardy» [SXVI]
  1. «pyszny, dumny, wyniosły, zarozumiały; zuchwały, krnąbrny, nieposłuszny,zaczepny, wyzywający, napastliwy» [SXVI]
  2. «ogarnięty szlachetną dumą, wspaniały, wzniosły, silny, mocny w walce ze zlem; niezłomny, nieosiągalny» [SXVI]
  1. «zuchwały, krnąbrny, nieposłuszny, zaczepny, wyzywający, napastliwy» [SXVI]
  2. «dziki, nieujeżdżony» [ESXVII-XVIII]
  1. «zuchwały, krnąbrny, nieposłuszny, zaczepny, wyzywający, napastliwy» [SXVI]
  2. o kuropatwie w pewnych porach roku: «nie dająca się podejść myśliwemu na strzał» [SJPDor]

Związki frazeologiczne

  1. hardy storzypiętka [SXVI]
  2. na hardą kazać «pysznie się odgrażać, nie ulegać» [L]
  3. wsadzić kogoś na hardego (na hardą) «zrobić go jeszcze dumniejszym» [L]
  4. z harda «dumnie, z dumą» [SXVI]

Połączenia wyrazowe

  1. (nie) hardy, (ani) uporny [SXVI]
  2. fałszywa/sprośna/harda/nadęta/śmiałości,wzgardy, wszech marności pełna [SXVI]
  3. garde oczy, harde czoła [SXVI]
  4. hard (komu z czym) [SXVI]
  5. hard dzielnością/wolnością [SXVI]
  6. hard i bojaźliwy [SXVI]
  7. harda duma [=pycha) [SXVI]
  8. harda kuropatwa «o kuropatwie (w pewnych porach roku): «nie dająca się podejść myśliwemu na strzał»» [SJPDor]
  9. harda myśl, duma, umysł, postawa [SXVI]
  10. harde (-y, -a) bogactwo, czoło, czasy, głowa, mnimanie, nadętość, niecnota, nieposłuszeństwo, odpowied, oko, poselstwo, serce, skutek, sprawa, stolica, śmiałość, tytuł, ufność, umysł, upór, wyzywanie, zwierzchność, powieści, pysk, słowo, mowa [SXVI]
  11. harde tytuły papieskie [SXVI]
  12. hardy - wspaniałej myśli (przeciwstawienie) [SXVI]
  13. hardy (czym) [SXVI]
  14. hardy (komu) [SXVI]
  15. hardy (przeciwko komu, przeciwko czemu) [SXVI]
  16. hardy (z czego) [SXVI]
  17. hardy (za czym) [SXVI]
  18. hardy a cichy, pokorny (przeciwstawienia) [SXVI]
  19. hardy a/i pyszny [SXVI]
  20. hardy aryjanin, bik, biskup, bog, bogacz, cesarz, chłop, czart, człowiek, licemiernik, Lucyper, lud, ludzie, Miemiec, mocarz, Moskwicin, narod, nieprzyjaciel, niewiasta, osoba, pan, pani, pohaniec, rzecznik, sprzeciwnik, towarzysz, tyran, żołnierz, żona (charakterytyczne połączenia) [SXVI]
  21. hardy i nadęty, śmiały, uporny, wysoki, zuchwały [SXVI]
  22. hardy i serca wyniosłego [SXVI]
  23. hardy i wiele o sobie trzymający [SXVI]
  24. hardy, (a) zuchwały [SXVI]
  25. hardy, wysokomyślny [SXVI]
  26. hardy/fortunny/okrutny [SXVI]
  27. hardym się stawać [L]
  28. język hardy [SXVI]
  29. myśl. harda kuropatwa «nie dająca się z bliska zejść» [SW]
  30. pijanice/morderze/wszetecznicy/hardzi/niepobożnicy [SXVI]
  31. siebie miłujący/srebro miłujący/hardzi/pyszni/bluźnierze/rodzicom nieposłuszni/niewdzięcznicy/niezbożnicy (połączenia szeregowe) [SXVI]
  32. wyniosłość a harde mnimanie [SXVI]
  33. z harda «dumnie, z dumą» [SXVI]
  34. zły/hardy/gniewliwy (połączenia szeregowe) [SXVI]

Przysłowia

  1. Fortel na hardego nie dbać nic o niego. [L]
  2. Kto nie jest hardy, nie czuje wzgardy. [L]
  3. Kwiatek błyszczący snadnie w gnoju leży, Także chłop hardy co się pychą jeży. «Rej Zwierc » [SXVI]
  4. Lubo kto skarby, lub kto hard dzielnością, Wszyscy przed Bogiem padną z uczciwością. [L]
  5. Na hardego dołek, a na rączego kołek. [L]
  6. Nie wiem czy większej litości czy wzgardy Godzien jest człowiek ubogi i hardy. [L]
  7. Przed zginieniem idzie pycha, a przed upadkiem hardy duch. [L]
  8. Takać dziś sprawiedliwość na tym nędznym świecie, Że gdzie może hardy pan, tu cichego gniecie. «RejFig» [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autorzy: Patrycja Krzykowska, Zespół -