przykład

rzeczownik, r.m.
psł. dekl. -o- tematowa→ pol. dekl. m.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *klā-dʰ-
  3. od rdzenia pie.
    *klā̆-dʰ- [SEJPBo]
  4. pie. (laryng.)
    *k⁽ʷ⁾leh₂- [EDSIL]
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *k⁽ᵘ⁾leh₂- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *pri-kladati
  3. od psł.
    *klasti [SEJPBo]
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    přiklad
  3. dłuż.
    pśikład
  4. głuż.
    přikład
  5. słc.
    príklad
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. stang.
    hladan
  3. niem.
    laden
  4. stwniem.
    (h)ladan
  5. goc.
    af-hlaþan

Ewolucja formalna

  1. pie. *klā-dʰ-
  2. psł. *pri-kladati
  3. stpol. př'ikłād
  4. śrpol. přykłád, pžykład
  5. npol. pšyku̯ad

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «wzór, coś, co należy (lub czego nie należy) naśladować, wzorowy sposób bycia, postępowania, exemplum, quod est (vel non est) imitandum, ratio vivendi, mores» [SStp] ESXVII-XVIII: «to, co się przytacza, fakt podawany dla poparcia, zilustrowania czego; wzór postępowania», L: «wzór», SWil: «wzór do naśladowania; postępek, czyn, cnota, życie całe czyje, które jest godne tego, aby wszyscy tak czynili», SW: «wzór do naśladowania», SJPDor: «wzór do naśladowania; fakt, postępek, który można lub należy naśladować», USJP: «osoba będąca lub mogąca być wzorem do naśladowania; fakt, postępek godny naśladowania»
    • ‍ A drugić teże przykład mamy o świętem Macieju i teże o świętem Pawle Gn 14b. (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Biorą z niego drudzy przykład. 1643 [Kn]
    • ‍ To był znaczny i Sławny przykład na Ukaranie i upamietanie Ludziom Swawolnym. PasPam 177v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Przykładami żyjemy; przykład zły za cnotę Od mądrego podany, pociąga prostotę. Gaw. Siel. 366 1778 [L]
    • ‍ Długa do mądrości droga przez nauki, krótsza przez przykłady. 1861 [SWil]
    • ‍ Przykład mój daję wam: tak jakom ja czynił, także i wy czyńcie. K. G. 1912 [SW]
    • ‍ Przykład kierownika działa w zakładzie wychowawczo. Hirsz. Hist. 97 1946 [SJPDor]
    • ‍ Ojciec był dla niego niedoścignionym przykładem. 2003 [USJP]
  2. «przypowieść, podobieństwo, porównanie, narratio, fabula, similitudo, comparatio» [SStp] L: «przydatek, przyczynek», SWil: «to, co się przytacza dla objaśnienia jakiej myśli; to, co się dzieje wedle formuły i wzięte jest dla jej okazania; tak np. jeżeli dla poparcia naszej myśli przytaczamy wypadek z dziejów, jeżeli dla objaśnienia formuły matematycznej kładziemy rachunek przez nię rozwiązywany, ten wypadek i ten rachunek są przykładami», SW: «fakt poszczególny, pojedyńczy jako wzór praktycznego zastosowania zasady, prawidła, myśli ogólnej», SJPDor: «fakt, którym się ilustruje, popiera jakieś twierdzenie; fakt będący ilustracją czego», USJP: «fakt mogący służyć za ilustrację, dowód, poparcie czegoś, jakiegoś twierdzenia»
    • ‍ Miły Jesus... wstąpiwszy w łodzią... siedział na morzu, przepowiedając a nauczając w rozmaitych przykładziech (in parabolis Mat 13, 3) Rozm 335 (około 1450 roku) [SStp]
    • ‍ Przykład do drugiego, trzeciego rozdziału. Tr. 1764 [L]
    • ‍ Przytoczyć przykład. 1861 [SWil]
    • ‍ Przykłady arytmetyczne, gramatyczne. 1912 [SW]
    • ‍ Nic tak nie przekona ludzi o słuszności wywodów, jak przykład wzięty z najbliższego otoczenia. Wyg. Jel. 251 1951 [SJPDor]
    • ‍ Jego postępowanie jest jaskrawym przykładem głupoty. 2003 [USJP]
  3. «dowód, świadectwo, testimonium, documentum» [SStp]
    • ‍ Herod wziąwszy inych wiele przykładow (acceptis quoque aliis pluribus argumentis)..., zwiedziaw, iże Antypater o jego śmierci myślił Rozm 107. (około 1500 roku) [SStp]
  4. «jakaś opłata sądowa czy też wydatki, koszta, pecunia in iudicio solvenda vel etiam pecunia pro aliqua re solvenda» [SStp]
    • ‍ A tak mię wiele szkoduje, gdzie mię wiedzie ku wielkiemu memu przykładu i ku wielkiemu nakładu, i wielkiej szkodzie SlArch I přil. 23. (przed 1500 rokiem) [SStp]
  5. «opłata pieniężna jako rekompensata za popełniony czyn przestępny lub jako odszkodowanie za wyrządzoną szkodę, też kara sądowa nakładana na stronę procesową, pecunia, quae ab eo, qui malum facinus commisit vel damnum intulit, solvebatur, etiam poena a iudicibus constituta» [SStp]
    • ‍ Nicolaus... astitit secundum iudicium super... Franczek... pro isto, quod debet ad eundem loqui, i o przyk[ha]łady al. o pokupy, pro isto nichil dicit, quid recepit StPPP IX nr 470. 1449 [SStp]
  6. «przykład u fuzyi, strzelby, ta część, którą do twarzy strzelający przykłada» [L] SWil: «u strzelby; ta strona kolby, którą strzelający do twarzy przykłada», SW: «ta część kolby, którą, celując, do twarzy przykładają»
  7. «myśl. sposób przykładania do twarzy strzelby przed strzelaniem» [SW]
  8. «rzem. młot kowalski, ślusarski z baną płaską lub z wykrojami, który się kładzie na przedmiocie do kucia i w który drugim młotem się uderza» [SW]
  9. «łow. składność broni myśliwskiej» [SJPDor]

Zmiany semantyczne

  1. «wzór, coś, co należy (lub czego nie należy) naśladować, wzorowy sposób bycia, postępowania, exemplum, quod est (vel non est) imitandum, ratio vivendi, mores» [SStp]
  2. «jakaś opłata sądowa czy też wydatki, koszta, pecunia in iudicio solvenda vel etiam pecunia pro aliqua re solvenda» [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. brać z kogo przykład [SJPDor, SWil, USJP]
  2. dać przykład, dać dobry, zły przykład (czego) [SJPDor]
  3. iść za czyim przykładem [SWil]
  4. nie ma tego przykładu [SWil]
  5. niech ci to będzie przykładem, v. stoi za przykład [SWil]
  6. objaśnić co przykładem, na przykładzie [SW]
  7. postawić, stawiać kogoś za przykład [USJP]
  8. świecić przykładem [SJPDor, USJP]
  9. ukarać kogo dla przykładu [SWil]
  10. zrobić co dla przykładu [SW]

Połączenia wyrazowe

  1. dla przykładu [SJPDor]
  2. na przykład [ESXVII-XVIII, SJPDor]
  3. przykład czego «na co, co jest przykładem» [SXVI]
  4. przykład czego «co jest przykładem» [SXVI]
  5. przykład czyj «kto jest przykładem» [SXVI]
  6. przykład czyj «przez kogo podany» [SXVI]
  7. przykład komu «kto ma brać» [SXVI]
  8. przykład ku czemu [SXVI]
  9. przykład w czym [SXVI]
  10. przykład w kim «kto jest przykładem» [SXVI]
  11. przykład z czego [SXVI]
  12. przykład z kogo [SXVI]

Przysłowia

  1. Czego uczą, sami stwierdzają przykładem. [SW]
  2. Dobry przykład ma jednego, zły stu naśladowców.
  3. Kto kogo łaje, niech sam przykład daje. «ten, kto kogoś strofuje, gani, sam musi zachowywać się bez zarzutu» [USJP]
  4. Lepszy przykład, niźli rada. [SW]
  5. Przykład lepszy niż nauka: czyń, co mówisz, to mi sztuka. [SW]
  6. Przykład przełożonej persony, Potężny jest na obie strony. [SW, L]
  7. Przykład, wielki orator. [SW, L]
  8. Przykład, wielki orator. przełożonej persony, Potężny jest na obie strony. «(jaki pan, taki kram)» [L]
  9. Sam przykład drogę do dobrego ściele, dzwon na mszę woła, nie będąc w kościele. [SW, L]
  10. Zły przykład złego czyni. [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Autorzy: Izabela Stąpor, Martyna Sabała