ćma

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -a- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *tem(ǝ)-
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *tьma
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    tma
  3. ros.
    t'ma
  4. scs.
    tьma
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    tamsa
  3. łot.
    tima
  4. awest.
    təmah-
  5. stind.
    támas-
  6. irań.
    tam
  7. stwniem.
    demar
  8. stwniem.
    demar
  9. franc.
    ténèbre
  10. łac.
    tenebrae
  11. wł.
    tenebra

Ewolucja formalna

  1. pie. *tem(ǝ)-
  2. psł. *tьma
  3. stpol. ćmă
  4. śrpol. ćma

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «ciemność, tenebrae » [SStp] SXVI: «ciemność, brak światła, mrok; caligo, tenebrae», L: «ciemnota, ciemność», SWil: «ciemnota, ciemność», SW: «mrok, ciemność, ciemnota», SJPDor: przestarz. dziś poet. «ciemność, mrok», USJP: książk. «ciemność, mrok»
    • ‍ Ale ziemia była nieużyteczna a prozna, a ćmy były na twarzy przepaści. BZ Gen 1,2 1455 [SStp]
    • ‍ Słońce sie we ćmy obroći [Sol convertetur in tenebras] á księżyc w krew. Leop Ioel 2/31 1561 [SXVI]
    • ‍ Jako ćma od słońca i proch od wiatru, nieprzyjaciele się rozproszyli. Sk. Żyw. 1, 39 1780 [L]
    • ‍ Jako ćma od słońca i proch od wiatru, nieprzyjaciele się rozproszyli. 1861 [SWil]
    • ‍ Jakaś ich ćma rozumu, jakaś niewiadomość prawdy zaślepia. Oss. 1900 [SW]
    • ‍ Niskie i do tego zabrudzone okienka jasności dziennej porcję przepuszczały tak skromną, że ćma tu panowała okrutna. Dobrow. S. Jasiń. 37 1951 [SJPDor]
    • ‍ Ćma nocy. 2003 [USJP]
  2. «wielkie mnóstwo, zastęp, legion, magnus numerus, legio » [SStp] SXVI: «mnóstwo, wielki tłum, wielka liczba, czasem wynosząca dziesięć tysięcy», Kn: «tłum, gmin», L: «tłum czego, gęstwa, chmura czego, tak że się aż zaciemia, obłok czego, tłuszcza, rzesza; dziesięć tysięcy», SWil: «tłum czego, gęstwa, tłuszcza; dziesięć tysięcy, lub trzynaście tysięcy», SW: «tłum, ciżba, gęstwa, tłuszcza, chmara», SJPDor: «ciżba, chmara, gęstwa, mrowie», USJP: książk. «chmara, ciżba, mrowie»
    • ‍ Czcienie o o ćmach albo o zastępie złych duchow. Rozm 218 [SStp]
    • ‍ W tem (czásie) gdy się zbieráły ćmámi tłumy [Multis autem turbis concurrentibus] (marg) ćmá ma w sobie dziesięć tysięcy. (‒) áż deptáli jedni drugie. BudNT Luc 12/1 1574 [SXVI]
    • ‍ Cma, trans. Nubes. Examen. Anal: vide, Tłum. Gmin. 1621 [Kn]
    • ‍ Ćmy ludzi na około stały. Pot. Arg. 737 1728 [L]
    • ‍ Ćma niezliczona w chmurach tię wieszała duchów piekielnych. 1861 [SWil]
    • ‍ Niezmierna śma myszy stogi wypasły. Błaż. 1900 [SW]
    • ‍ Skądże się tych ludzi tyle brało, ćma nieprzebrana, potok niepowstrzymany? Was. W. Rzeki 178 1958 [SJPDor]
    • ‍ Nieprzebrana ćma ludzi. 2003 [USJP]
  3. «cień, umbra» [SStp]
    • ‍ Pokryła jest gory ćma (Puł: cień) jej (operuit montes umbra eius). FI 79, 11. [SStp]
    • ‍ Cma, propr. vide Cień [Kn]
  4. «lek. Choroba oczu; zaćma, katarakta » [SXVI]
    • ‍ Iest użyteczne takie puszczanie krwie na rozmaite niemocy oczne, jako na bolenie ciężkie, naprzeciw zachodzeniu ćmą y bielmem, i naprzeciw czyrwonościam y rzezaniu pod powiakami [!]. FalZioł V 58. [SXVI]
  5. «motyl nocny» [L] SWil: zool. «a) (Spoina) nocna, owad skrzydlaty, należący do gromady Łuskoskrzydłych, motylów wieczornych, b) mol ulowy», SW: zool. «a) motyl nocny, b) (pyralis) owad łuskoskrzydły z rodziny tej samej nazwy», SJPDor (znaczenie na 1. miejscu): «motyl nocny», USJP: «motyl nocny»
    • ‍ Motyle nocne czyli ćmy, phalaenae, latają w nocy. Zool. 138 1789 [L]
    • ‍ Białe ćmy kosmate i brodate uderzały dźwięcznie o klosz, zlatywały na obrus. Dąbr. M. Noce IV, 53 1931 [SJPDor]
    • ‍ Chmara komarów i ciem krąży wokół latarni. 2003 [USJP]
  6. «mara, duszka, przeszkoda» [L] SW: «mara, duszyca, przeszkoda», SW: «cień, larwa, duch, mara, widmo, strach»
    • ‍ Na czarnoksięskie zaklęcie straszliwe. Okropnym jękiem ćmy nocne zawyły. [SWil]
    • ‍ Na czarnoksięskie zaklęcia straszliwe okropnym jękiem ćmy nocne zawyły. Kras. [SW]
    • ‍ Na czarnoksięzkie zaklęcia straszliwe Okropnym jękiem ćmy nocne zawyły. Kras. W. Ch. 93 1780 [L]

Zmiany semantyczne

  1. «mrok, ciemność, ciemnota» [SStp]
  2. «motyl nocny» [L]
  1. «ciemność» [SStp]
  2. «wielkie mnóstwo, zastęp, legion» [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. ćmę połknąć «jeść bez końca; jeść i nie najeść się do syta» [SW]
  2. ćmy wstają «zapada zmrok, ściemnia się» [SXVI]

Połączenia wyrazowe

  1. ćma ludzi, ludu «wielki tłum» [SXVI]
  2. ćma nieprzejźrzana [SXVI]
  3. ćma niezliczna [SXVI]
  4. ćma nocna «ciemność nocy» [SXVI]
  5. zachodzenie ćmą «zachodzenie bielmem (o oczach)» [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Powiązane hasła

Autor: Izabela Stąpor