sądzić

czasownik
psł. kon. IV -i- tematowa→ pol. kon. III -'ę, -'isz//-ysz

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *som-dʰo- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *som- [SEJPBo]
  4. od rdzenia pie.
    *dʰē- [IEW]
  5. pie. (laryng.)
    *som-dʰh₁-ih₁ [EDSIL]
  6. od rdzenia pie. (laryng.)
    *dʰeh₁- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *sǫditi
  3. od psł.
    *sǫ́dъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    soudit
  3. stczes.
    súditi
  4. dłuż.
    suźiś
  5. głuż.
    sudźić
  6. słc.
    súdiť
  7. błr.
    sudzícʹ
  8. ros.
    sudít'
  9. ukr.
    sudýty
  10. scs.
    sǫditi
  11. bułg.
    sǎ́dja
  12. sch.
    súditi
  13. słoweń.
    sọ́diti
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    samdà
  3. lit.
    samdýti
  4. sans.
    saṁdhi-

Ewolucja formalna

  1. pie. *som-dʰo-
  2. psł. *sǫditi
  3. stpol. să˛ʒ̍ić
  4. śrpol. sęʒ̍ić || sǫʒ̍ić
  5. npol. sǫʒ̍ić

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «orzekać o czyjejś winie (lub niewinności), wydawać wyrok, też rozpatrywać sporną sprawę, sententiam ferre, controversiam diiudicare» [SStp] ESXVII-XVIII: «stawiać przed sądem, wydawać wyrok zgodny z prawem, skazywać na karę sądownie», L: «sądzić urzędownie sprawy, sądy odprawować, sądzić co, kogo», SWil: praw. «urzędownie, sprawy, sądy odprawować», SJPDor: «rozpatrywać (w sądzie) czyjeś postępowanie w celu wydania wyroku, decydować o czyjej winie lub niewinności», USJP: «rozpatrywać (w sądzie) czyjeś postępowanie w celu wydania wyroku, decydować o czyjejś winie lub niewinności»
    • ‍ Jako prawie sądziliśmy i przesądzali to żyto w winach dwadzieścia kop PKKr I 245. 1396 [SStp]
    • ‍ Zawołają jedni: Sądzić go drudzy bić Pogańskiego Syna. PasPam 185. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Jutro będzie sądzona sprawa. Teat. 9, 35 1775-1806 [L]
    • ‍ Wczoraj go sądzono, został uwolniony. 1861 [SWil]
    • ‍ Dwa razy go sądzono, dwa razy skazano. Putr. Wrzes. 91 1952 [SJPDor]
    • ‍ Sądzić kogo za zabójstwo, za zbrodnię. 2003 [USJP]
  2. «wymierzać sprawiedliwość, sprawować władzę sądowniczą, iudicare» [SStp] SJPDor: «sprawować władzę sądowniczą», UJSP: urz. «sprawować władzę sądowniczą»
    • ‍ Wszedłeś jako cudzoziemca, azali będziesz sędzić (numquid ut iudices)? BZ Gen 19, 9. 1455 [SStp]
    • ‍ Gminą rządzili rajcy, a sądzili w niej ławnicy. Brück. Cywiliz. 54 1901 [SJPDor]
    • ‍ Sądzić według prawa zwyczajowego. 2003 [USJP]
  3. «sędzić się 'procesować się, wieść spór (sądowy), lege agere cum aliquo, litem intendere alicui'» [SStp] SJPDor: sądzić się - przestarz. «podlegać (danej) władzy sądowej; rządzić się danymi prawami, podlegać jakiemuś ustawodawstwu; rzadko: procesować się»
    • ‍ Cesarz usłyszawszy ich rzecz, dał im nawielebniejsze Rzymiany..., by się przed tymi sądzili (partibus prosequendi copiam dedit) Rozm 113 (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Miasta nasze sądzące się niemieckimi prawami, niezupełnie wszystkie ich przepisy za obowiązujące uznawały. Mac. Piśm. III/1, 223 1852 [SJPDor]
  4. «mniemać, uważać, mieć zdanie o kimś, o czymś, de aliqua re, aliquo iudicare, censere, putare» [SStp] ESXVII-XVIII: «wydawać sąd, opinię o kim, o czym; osądzać, oceniać», L: «sądzić o czym, rozsądek czynić, zdanie swe dawać prywatne», SWil: «rozsądek czynić, rozsądzać, dawać zdanie swe prywatne», SW: «myśleć, uważać, mniemać, rozumieć, twierdzić, utrzymywać», SJPDor: «wydawać sąd o kim, o czym; oceniać, osądzać», USJP: książk. «wydawać sąd, opinię o kimś, o czymś; oceniać, osądzać»
    • ‍ Nullam peccatori arbitror, sądzę, misericordiam fieri. R XXIV 69. (po 1400 roku) [SStp]
    • ‍ Konie [...] uczyniły okrutne pryskanie [...] wszyscy to Sądzili pro bono omine jakoż i tak się stało. PasPam 54. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Sądzić o rzeczach jest znosić z sobą rozmaitych rzeczy wyobrażenia. Zab. 1, 158 1770-1777 [L]
    • ‍ Kto nigdy nie sądził fałszywie, ten nigdy sądzić nie będzie prawdziwie. 1861 [SWil]
    • ‍ On, jak sądzę, nie byłby zdolnym do tego. 1915 [SW]
    • ‍ Panie Franiu, pan sądzi ludzi podług siebie... Perz. Szczęście 227 1958 [SJPDor]
    • ‍ Nie wiem, co o nim sądzić. 2003 [USJP]
  5. «mniemać, przypuszczać» [ESXVII-XVIII] SWil: «mniemać, myśleć», SW: jako dwa odrębne znaczenia zwrotów: sądzić za kogo, za co a. kim, czym «brać, mieć, poczytywać, uważać kogo za co» i sądzić kogo, co a, o kim, o czym «wydawać sąd, wyrokować, wnosić, wnioskować, wypowiadać zdanie, wyrabiać sobie pojęcie», SJPDor: «żywić przeświadczenie, być zdania, uważać, mniemać», USJP: książk. «żywić przekonanie, być zdania, uważać, przypuszczać, mniemać»
    • ‍ Tak sądzę że bym wiele mogł zaszkodzić gdyby mię moja nie rządziła poczciwość. PasPam 184v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ O! Ty sam siebie nie znasz, jeśli sądzisz, że się tak łatwo węzeł życia rozrywa. 1861 [SWil]
    • ‍ Wtenczas cię sądził wcale za inszego. 1915 [SW]
    • ‍ Z tej próbki można sądzić o ostatku. 1915 [SW]
    • ‍ Sądziła, że kryje doskonale swe uczucia, lecz wszyscy obecni widzieli (...) jej skryty wysiłek. Goj. Rajs. I, 74 1948 [SJPDor]
    • ‍ Sądzę, że masz rację. 2003 [USJP]
  6. «mało uż. przysądzać, przyznawać» [SW] SJPDor: przestarz. «przyznawać co komu, przeznaczać; przysądzać (dziś tylko w zwrocie: sądzone, sądzone komu)», USJP: arch. «przyznawać coś komuś, przeznaczać dla kogoś»
    • ‍ Pracuję krwawo na swój chleb powszedni (...) i dziękuję Bogu, że mi darmojadem być nie sądził, że mię nie stworzył trutniem w ulu społeczeństwa. Pług Zagon II, 15 1854 [SJPDor]
    • ‍ Świat sądził nagrodę. 1915 [SW]
    • ‍ Coś jest komuś sądzone. 2003 [USJP]
  7. «daw. o sądach: odbywać się» [SJPDor]
    • ‍ Gdy przyszedł na ratusz, gdzie sądził się trybunał, warta puściła go jako deputata, choć sąd był w namowie. Chodź. Pisma I, 341 1880 [SJPDor]
  8. «daw. uważać siebie za co (za kogo), mniemać co o sobie» [SJPDor]
    • ‍ Zapytywali Kolumba, czyli sądzi się mędrszym od tylu milionów ludzi, którzy przed nim żyli. Tysz. Amer. II, 114 1837 [SJPDor]
  9. «daw. być sądzonym, przypadać (komu) zrządzeniem losu» [SJPDor]
    • ‍ Nie sądziło nam się zamierzone w tym czasie spotkanie. Żmich. Narc. 37 1930 [SJPDor]
  10. «mieć uprzedzenie» [SWil] SW: posądzać, krytykować
    • ‍ Przed czasem sądzisz, od prawdy błądzisz. 1861 [SWil]
    • ‍ Nie sądźcie, abyście nie byli sądzeni. 1915 [SW]
  11. «wystawiać, wyobrażać sobie» [SWil]
    • ‍ Łatwo można osądzić, że nie był zadowolony. 1861 [SWil]
  12. «przeznaczyć» [SW]
    • ‍ A to już on był jej sądzonym. 1915 [SW]
    • ‍ Co wszystko nie jest sprawą ślepego losu, ale według trafnego wyrażenia słowiańskiego, rzeczą sądzoną, a zatym sprawiedliwą. 1915 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «orzekać o czyjejś winie (lub niewinności), wydawać wyrok, też rozpatrywać sporną sprawę» [SStp]
  2. «wymierzać sprawiedliwość, sprawować władzę sądowniczą» [SStp]
  1. «orzekać o czyjejś winie (lub niewinności), wydawać wyrok, też rozpatrywać sporną sprawę» [SStp]
  2. «wydawać sąd, opinię o kim, o czym; osądzać, oceniać» [ESXVII-XVIII]
  3. «mniemać, przypuszczać» [ESXVII-XVIII]

Związki frazeologiczne

  1. coś jest komuś sądzone «coś jest przeznaczone dla kogoś przez los, przez fatum, coś musi kogoś spotkać, coś na pewno się komuś zdarzy» [USJP]
  2. sędzić kogoś ku śmierci «skazywać kogoś na śmierć» [SStp]
  3. sędzić ku winie «skazywać na karę» [SStp]
  4. sędzić prawy sąd «wydawać sprawiedliwy wyrok» [SStp]
  5. sędzić roki, sądy «odbywać roki sądowe» [SStp]

Połączenia wyrazowe

  1. po ludzku sądząc «biorąc rzeczy po ludzku» [SW]
  2. sądzić kogo niewinnym czego «skazować za kim» [L, SWil]
  3. sądzić kogo winnym czego «skazować przeciw komu» [L, SWil]
  4. sądzić kogoś być jakimś «uważać, że ktoś jest jakiś, uważać kogoś za jakiegoś» [ESXVII-XVIII]
  5. sądzić z rozumu swego «wedle swojego rozumu, samowolnie» [SW]

Przysłowia

  1. Łatwo błądzi, kto skwapliwie sądzi. [SJPDor]
  2. Nie sądź z pozoru. [SW]
  3. Sądzić nieprzytomnego, nie jest sprawiedliwego. [L]
  4. Tak cię sądzą, jak cię słyszą. «(z mowy o człowieku sąd)» [L]
  5. Tak cię sądzą, jak cię słyszą. [SWil]

Wyrazy pokrewne

Autor: Zespół -