śmiały
przymiotnik, r.m.psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa
Etymologia
- Język prasłowiański
- psł.
*sъmělъ
- od psł.
*sъměti
- od psł.
†měti
- Języki słowiańskie
- czes.
smělý
- słc.
smelý
- ros.
smélyj
- bułg.
smel
- mac.
smeli
- sch.
smȉo
- Inne języki indoeuropejskie
- grec.
maíomai
Ewolucja formalna
- pie. *sŭ-, *mē-
- psł. *sъ-mělъ(jь)
- stpol. śm̍ăłȳ
- śrpol. śm̍ały
- npol. śm̍au̯y
Znaczenia i przykłady użycia
-
«odważny, nieustraszony, mężny, fortis, impavidus»
[SStp] ESXVII-XVIII: «odważny», L: «wielce odważny, niebojaźny, przeważny, nacierający», SWil: «wielce odważny, mężny, nieustraszonym, nacierający, zuchwały», SW: «odważny, chrobry, nieustraszony, zuchwały, zuchowaty, pewny siebie, hazardowny; waleczny», SJPDor: «odważny, nie lękający się niebezpieczeństw; nie tracący pewności siebie», USJP: książk. «nielękający się niebezpieczeństw, podejmujący trudne, ryzykowne zadania; odważny, nieustraszony»
- Nunquam enim est ouis ita audax, śmiała, quia ad lupum transiret. R XXIV 64 (po 1400 roku) [SStp]
- Odważny Mężny Silny, Waleczny i Śmiały [sc. lew] Te wszystkie Qualitates [cechy] tobie Nieba dały. PasPam 270. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
- Śmiałemu nie tknie strach serca. 1764 [T]
- Śmiałym krokiem postępuje. Teatr 49b, 16 1775-1806 [L]
- Czylim ją śmiałém przeraził wejrzeniem. 1861 [SWil]
- Bujaj długo, miły orle biały, a zawżdy bądź tak, jakoś zwykł, śmiały. Rej 1915 [SW]
- Dziś będę śmiałym - dzisiaj męstwa dam dowody. Słow. Maria 117 1949 [SJPDor]
- Śmiały alpinista, śmiały żeglarz. 2003 [USJP]
-
«nierozważny, nieprzemyślany, zuchwały, temerarius, audax»
[SStp]
- Temeraria violencia vlg. śmiałem gwałtem XV ex. Zab 526. 1413-1414 [SStp]
-
«na śmiałości chyba tylko oparty, zbyt śmiały, ryzykowny»
[SW]
- Śmiałe twierdzenie, przypuszczenie. 1915 [SW]
- «zamaszysty, energiczny, oryginalny, pełen rozmachu» [SW] SJPDor: «wykonany z rozmachem, będący wynikiem, objawem rozmachu; energiczny»
- «będący objawem, wynikiem czyjejś śmiałości, odwagi, pewności siebie» [SJPDor] USJP: książk.«świadczący o czyjejś odwadze, zdolności podejmowania trudnych, ryzykownych zadań»
-
«książk. w kontaktach z ludźmi pewny siebie, niepeszący się łatwo; rezolutny»
[USJP]
- Chłopiec był bardzo śmiały wobec obcych. 2003 [USJP]
-
«książk. właściwy człowiekowi pewnemu siebie, rezolutnemu»
[USJP]
- Śmiałe spojrzenie. 2003 [USJP]
-
«przekraczający to, co jest powszechnie znane i akceptowane, zaskakujący swoim nowatorstwem»
[USJP]
- Śmiały pomysł, plan. 2003 [USJP]
-
«książk. o zachowaniu, obyczajach: zbliżający się do granicy przyjętych norm, ale nieprzekraczający jej; prowokujący»
[USJP]
- Śmiałe rozcięcie w spódnicy. 2003 [USJP]
-
«człowiek śmiały, śmiałek» USJP: w użyciu rzecz. książk. «człowiek śmiały; śmiałek»
- Śmiałym szczęście sprzyja. 1966 [SJPDor]
Zmiany semantyczne
- «odważny, nie lękający się niebezpieczeństw; nie tracący pewności siebie» [SJPDor]
- «człowiek śmiały, śmiałek» [SJPDor]
Związki frazeologiczne
- coś przechodzi wszelkie, najśmielsze oczekiwania «książk. coś jest trudne do objęcia rozumem, bardzo zaskakujące, nieprawdopodobne» [USJP]
Połączenia wyrazowe
- muszka śmiała «mało uż. muszka (plasterek), przylepiona na nosie» [SW]
- śmiały na bruku [L]
- śmiałym być «śmieć, ważyć się, odważać się» [SW]
Przysłowia
- I bábá śmielsza zá murem. [SW, ESXVII-XVIII]
- Im kto głupszy, tym śmielszy. [SW]
- Inszy śmiały, insza śmiałek; śmiałek zawsze przed czasem wykrzykuje, w rzeczy zaś truchleje. [T]
- Łacno śmiele mówić w bezpieczeństwie. «(łacno wyzywać nieprzytomnego)» [L]
- Odważnym, śmiałym szczęście sprzyja. «ludzie odważni, podejmujący ryzyko, osiągają więcej» [USJP]
- Po nieśmiałym jeźdźcu konia, a po śmiałym mężu wdowy szkoda dostawać. [SW, L, SWil]
- Śmiałemu najrychléj się w łeb dostanie. [SW, L, SWil]
- Śmiałemu szczęście dopomaga. [SW, L]
- Śmiało, choć sił mało. [SWil]
- Śmiały bez przeciwnika; śmiały na bruku. «(samotrzeć na pustki uderzy; wilka szuka, a ślad jego ujźrzawszy umyka)» [SW, L]
- Śmiały co się z dwoma bije; ale śmielszy, co się żeni, a nie ma nic. [SW, SWil]
- Śmiały za płotem. «(bezpieczniéj za płotem; pies na swych śmieciach śmielszy; i baba za murem bije)» [L]
- Śmiały za płotem. [SW]
- Śmiały za płotem. «tj. gdy nie ma niebezpieczeństwa» [SWil]
- Śmiały, co się z dwoma bije, ale śmielszy, co się żeni, a nie ma nic. [L]
- Śmiałym szczęście sprzyja. [SW, L, SJPDor]
- Śmiałym szczęście sprzyja. «inaczej: Śmiało, choć sił mało» [SWil]
- Żyzność chłopá czyni śmiáłego, zuchwáłego. [ESXVII-XVIII]
Wyrazy pokrewne
- nieśmiały [SStp]
- ośmielać [L]
- ośmielić się [Kn]
- śmiałek [Kn]
- śmiałkować [L]
- śmiało [L]
- śmiałość [Kn]
- śmiele [SStp]
- śmielec [Kn]
- śmielić (się) [L]
- śmielność [SStp]
- śmieć «mieć śmiałość» [SStp]
- śmiełość [SStp]
Autorzy: Paulina Filipczak, Aleksandra Żurek-Huszcz