śmiały

przymiotnik, r.m.
psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *sŭ- [SEJPBo]
  3. pie.
    *mē- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *sъmělъ
  3. od psł.
    *sъměti
  4. od psł.
    †měti
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    smělý
  3. słc.
    smelý
  4. ros.
    smélyj
  5. bułg.
    smel
  6. mac.
    smeli
  7. sch.
    smȉo
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. grec.
    maíomai

Ewolucja formalna

  1. pie. *sŭ-, *mē-
  2. psł. *sъ-mělъ(jь)
  3. stpol. śm̍ăłȳ
  4. śrpol. śm̍ały
  5. npol. śm̍au̯y

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «odważny, nieustraszony, mężny, fortis, impavidus» [SStp] ESXVII-XVIII: «odważny», L: «wielce odważny, niebojaźny, przeważny, nacierający», SWil: «wielce odważny, mężny, nieustraszonym, nacierający, zuchwały», SW: «odważny, chrobry, nieustraszony, zuchwały, zuchowaty, pewny siebie, hazardowny; waleczny», SJPDor: «odważny, nie lękający się niebezpieczeństw; nie tracący pewności siebie», USJP: książk. «nielękający się niebezpieczeństw, podejmujący trudne, ryzykowne zadania; odważny, nieustraszony»
    • ‍ Nunquam enim est ouis ita audax, śmiała, quia ad lupum transiret. R XXIV 64 (po 1400 roku) [SStp]
    • ‍ Odważny Mężny Silny, Waleczny i Śmiały [sc. lew] Te wszystkie Qualitates [cechy] tobie Nieba dały. PasPam 270. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Śmiałemu nie tknie strach serca. 1764 [T]
    • ‍ Śmiałym krokiem postępuje. Teatr 49b, 16 1775-1806 [L]
    • ‍ Czylim ją śmiałém przeraził wejrzeniem. 1861 [SWil]
    • ‍ Bujaj długo, miły orle biały, a zawżdy bądź tak, jakoś zwykł, śmiały. Rej 1915 [SW]
    • ‍ Dziś będę śmiałym - dzisiaj męstwa dam dowody. Słow. Maria 117 1949 [SJPDor]
    • ‍ Śmiały alpinista, śmiały żeglarz. 2003 [USJP]
  2. «nierozważny, nieprzemyślany, zuchwały, temerarius, audax» [SStp]
    • ‍ Temeraria violencia vlg. śmiałem gwałtem XV ex. Zab 526. 1413-1414 [SStp]
  3. «na śmiałości chyba tylko oparty, zbyt śmiały, ryzykowny» [SW]
    • ‍ Śmiałe twierdzenie, przypuszczenie. 1915 [SW]
  4. «zamaszysty, energiczny, oryginalny, pełen rozmachu» [SW] SJPDor: «wykonany z rozmachem, będący wynikiem, objawem rozmachu; energiczny»
    • ‍ Śmiały rzut. 1915 [SW]
    • ‍ Stała przed naciągniętym świeżo na wielki obraz płótnem i śmiałymi rzutami znaczyła pierwsze pomysłu swego zarysy. Żmich. Pam. 387 1953 [SJPDor]
  5. «będący objawem, wynikiem czyjejś śmiałości, odwagi, pewności siebie» [SJPDor] USJP: książk.«świadczący o czyjejś odwadze, zdolności podejmowania trudnych, ryzykownych zadań»
    • ‍ Posiada ona umysł szeroki, badawczy, do poważnego badania wprawiony, umysł syntetyczny, skłonny do śmiałych uogólnień. Popł. Szkice 40. 1910 [SJPDor]
    • ‍ Śmiały atak powstańców. 2003 [USJP]
  6. «książk. w kontaktach z ludźmi pewny siebie, niepeszący się łatwo; rezolutny» [USJP]
    • ‍ Chłopiec był bardzo śmiały wobec obcych. 2003 [USJP]
  7. «książk. właściwy człowiekowi pewnemu siebie, rezolutnemu» [USJP]
    • ‍ Śmiałe spojrzenie. 2003 [USJP]
  8. «przekraczający to, co jest powszechnie znane i akceptowane, zaskakujący swoim nowatorstwem» [USJP]
    • ‍ Śmiały pomysł, plan. 2003 [USJP]
  9. «książk. o zachowaniu, obyczajach: zbliżający się do granicy przyjętych norm, ale nieprzekraczający jej; prowokujący» [USJP]
    • ‍ Śmiałe rozcięcie w spódnicy. 2003 [USJP]
  10. «człowiek śmiały, śmiałek» USJP: w użyciu rzecz. książk. «człowiek śmiały; śmiałek»
    • ‍ Śmiałym szczęście sprzyja. 1966 [SJPDor]

Zmiany semantyczne

  1. «odważny, nieustraszony, mężny» [SStp]
  2. «zamaszysty, energiczny, oryginalny, pełen rozmachu» [SW]
  1. «odważny, nieustraszony, mężny» [SStp]
  2. «nierozważny, nieprzemyślany, zuchwały» [SStp]
  1. «odważny, nie lękający się niebezpieczeństw; nie tracący pewności siebie» [SJPDor]
  2. «człowiek śmiały, śmiałek» [SJPDor]

Związki frazeologiczne

  1. coś przechodzi wszelkie, najśmielsze oczekiwania «książk. coś jest trudne do objęcia rozumem, bardzo zaskakujące, nieprawdopodobne» [USJP]

Połączenia wyrazowe

  1. muszka śmiała «mało uż. muszka (plasterek), przylepiona na nosie» [SW]
  2. śmiały na bruku [L]
  3. śmiałym być «śmieć, ważyć się, odważać się» [SW]

Przysłowia

  1. I bábá śmielsza zá murem. [SW, ESXVII-XVIII]
  2. Im kto głupszy, tym śmielszy. [SW]
  3. Inszy śmiały, insza śmiałek; śmiałek zawsze przed czasem wykrzykuje, w rzeczy zaś truchleje. [T]
  4. Łacno śmiele mówić w bezpieczeństwie. «(łacno wyzywać nieprzytomnego)» [L]
  5. Odważnym, śmiałym szczęście sprzyja. «ludzie odważni, podejmujący ryzyko, osiągają więcej» [USJP]
  6. Po nieśmiałym jeźdźcu konia, a po śmiałym mężu wdowy szkoda dostawać. [SW, L, SWil]
  7. Śmiałemu najrychléj się w łeb dostanie. [SW, L, SWil]
  8. Śmiałemu szczęście dopomaga. [SW, L]
  9. Śmiało, choć sił mało. [SWil]
  10. Śmiały bez przeciwnika; śmiały na bruku. «(samotrzeć na pustki uderzy; wilka szuka, a ślad jego ujźrzawszy umyka)» [SW, L]
  11. Śmiały co się z dwoma bije; ale śmielszy, co się żeni, a nie ma nic. [SW, SWil]
  12. Śmiały za płotem. «(bezpieczniéj za płotem; pies na swych śmieciach śmielszy; i baba za murem bije)» [L]
  13. Śmiały za płotem. [SW]
  14. Śmiały za płotem. «tj. gdy nie ma niebezpieczeństwa» [SWil]
  15. Śmiały, co się z dwoma bije, ale śmielszy, co się żeni, a nie ma nic. [L]
  16. Śmiałym szczęście sprzyja. [SW, L, SJPDor]
  17. Śmiałym szczęście sprzyja. «inaczej: Śmiało, choć sił mało» [SWil]
  18. Żyzność chłopá czyni śmiáłego, zuchwáłego. [ESXVII-XVIII]

Wyrazy pokrewne

Autorzy: Paulina Filipczak, Aleksandra Żurek-Huszcz