pierwej

przysłówek

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *pr̥̄-u̯o- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *per- [SEJPBo]
  4. pie. (laryng.)
    *prH-uo- [EDSIL]
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *perH-
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *pŕ̥ve
  3. od psł.
    *pŕ̥vъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    prvý
  3. dłuż.
    ṕerwy
  4. kasz.
    ṕėrvė
  5. głuż.
    pjerwy
  6. kasz.
    piérwi
  7. słc.
    prvý
  8. ros.
    pérvyj
  9. ukr.
    pérvyj
  10. scs.
    prъvъ
  11. bułg.
    pǎ́rvi
  12. mac.
    prv
  13. sch.
    pȓvī
  14. słoweń.
    pȓvi
  1. Polskie formy gwarowe
  2. pol.gw.
    pierwej, pierwy [MSGP]
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    pìrmas
  3. grec.
    prō̃tos
  4. łac.
    prīmus

Ewolucja formalna

  1. pie. *pr̥̄-u̯o-
  2. psł. *pŕ̥ve
  3. stpol. p̍irve, p̍irv̍e || p̍iř've, p̍iř'v̍e || p̍irvej, p̍ervej || p̍iř'vej, p̍iř'v̍ej
  4. śrpol. p̍érvéj || p̍ervéj || p̍irvéj || p̍irv̍ej || p̍ervyj || [p̍iř'v̍ej] || p̍erve
  5. npol. p̍érvéj || p̍erv̍éj, p̍ervej

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «poprzednio, dawniej, przedtem, wcześniej, prius, antea» [SStp] SXVI: «dawniej, w danych czasach, kiedyś», L: «dawniej», SWil: «dawniéj, przedtém, w przeszłości», SW: «przed tym, dawniej, poprzednio, w przeszłości»
    • ‍ Jakośm przy tem był, czso Mikołaj Macieja ranił, to ji ranił, iż pirzwej jego człowieka ranił. Pyzdr nr 170 1402 [SStp]
    • ‍ Ludzie słábsi sie już rodzą| Jáko pierwej stá lat nie dochodzą BielKron A5 1564 [SXVI]
    • ‍ Niech tak będzie, jak pierwej było, bo pierwéj lepiéj było. Ld. 1811 [L]
    • ‍ Co pierwiéj było dobrze, to dziś nie ujdzie. 1861 [SWil]
    • ‍ Co pierwej było dobre, dziś nie uchodzi. 1908 [SW]
  2. «najpierw, naprzód, przede wszystkim, primum, imprimis» [SStp] SXVI: «wcześniej niż, przedtem, uprzednio», L: «wprzód, przedzéj», SWil: «z początku, najprzód, przed rozpoczęciem czego, przede wszystkiem», SW: «wpierw, wprzód, naprzód, z początku, przedewszystkim, przed rozpoczęciem czego», SJPDor: «najpierw, wcześniej, przedtem», UJSP: przestarz. «wcześniej, przedtem, wpierw»
    • ‍ Pierwej racz posłuchać wykładu świętej ewanjelijej JA X 391 (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Gdy chcesz z domu wynidź, pierwej sie rozmyśl co masz czynić. BielŻyw 17 1535 [SXVI]
    • ‍ Pierwéj z ognia wynosisz dzieci, niźli pieniądze; pierwéj pieniądze niźli miski; pierwej opatrujesz dzieci własne, niźli czeladkę. Sk. Kaz. 380 1595 [L]
    • ‍ Pierwiéj zrozumiéj rzecz, a potém chwal albo przyganiaj. 1861 [SWil]
    • ‍ Pierwej przyszedł. 1908 [SW]
    • ‍ Zdecydował się wyjąć książkę z ukrycia nie pierwej, aż posłyszał w pokoju ojca szelest rozkładanej gazety. Par. Niebo 64 1949 [SJPDor]
    • ‍ Pierwej opowiedz mi coś o sobie. 2003 [USJP]
  3. «po pierwsze, po raz pierwszy, primo, primum, prima vice» [SStp] SXVI: «w pierwszej kolejności, na pierwszym miejscu; na początku; po pierwsze; przede wszystkim, zwłaszcza; po raz pierwszy»
    • ‍ Acz ktora (sc. dawność) była... przeszła, niżli napirwej (primo) ku sądu o tę rzecz byli wyzwani Sul 54. (1450-1500) [SStp]
    • ‍ Tę tajemnicę ná pirwej wzjawil Gabrielowi archaniołowi, przez ktorego sie moc bożá rozumié. OpecŻyw 7 1522 [SXVI]
  4. «jako pierwszy (o tych, którzy uczynili coś pierwsi na świecie, w danej społeczności lub w danej sytuacji)» [SXVI]
    • ‍ Ten ci pirwej rad poczyna, ktory żádnie i źle śpiewa. March A3 1521 [SXVI]
  5. «prędzej, rychlej» [L] SWil: «prędzej, rychlej», SW: «prędzej, rychlej, wcześniej»
    • ‍ Pierwéj, niż się goła splecie. Cn. Ad. 838 1632 [L]
    • ‍ Pierwiéj niż zdołał wyrzec słowo, pochwycono go i skrępowano. 1861 [SWil]
    • ‍ Przybyłem pierwej, niż oni. 1908 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «najpierw, naprzód, przede wszystkim» [SStp]
  2. «prędzej, rychlej» [L]

Połączenia wyrazowe

  1. z pierwu «z początku, z razu» [SW, SWil]

Przysłowia

  1. Dawna to jest przypowieść, chcesz mieć co dobrégo, musisz piérwéj doświadczáć, iście wiele złégo. [SXVI]
  2. Digito compesce labellum proverbium apud Iuvenalis, Miej język zá zęby, pierwej sie w pálec ukąś niźli co masz rzec, to jest milcz. [SXVI]
  3. Hirudo nisi plena non omittit cutem (Proverbium), Pijawká pierwej sie nie puści ciáła aliż będzie pełna. [SXVI]
  4. Komu pierwéj zaniosą, temu pierwej zmielą. [L]
  5. Komuś powinniejszy, temu pierwej pomagaj. [SXVI]
  6. Kto pierwej do młyna zajedzie, temu pierwej zmielą. [L]
  7. Kto pierwiéj do młynu zajedzie, temu pierwiéj smielą. [SWil]
  8. Lupi te videre piores, Proverbium, Wilcy cie pierwej ujźrzeli, to jest ochrápiałeś, álbo oniemiałeś. [SXVI]
  9. Pan Bog [...] kogo chce skaráć, z rozumem go pirwej rozłącza. [SXVI]
  10. Pierwej ku gorze Wisłá wroci sie od Morzá, Niż zgaśnie jego sławá ná tej niskiej ziemi. [SXVI]
  11. Pierwej poznaj, potym przyjacielá wybieraj. [SXVI]
  12. Pierwej sobie, potem tobie. [SJPDor]
  13. Pierwej Sobkowi, a potem Dobkowi. [SJPDor]
  14. Pierwej záwżdy ziemiá i niebo przeminąć musi, á prawdá święta słowá Bożego ná wieki trwáć będzie. [SXVI]
  15. Pierwéj, niż się goła splecie. [L]
  16. Prius duo echini amicitiam ineant. Aliud proverbium, Pierwej sie dwá jeżowie stowárzyszą. [SXVI]
  17. Prius testudo leporem anteverterit, proverbium, Pierwej żółw zájącá ucieże. [SXVI]
  18. Priusquam incipias consulto est opus, Musisz sie pirwej porádzić, niźli poczniesz. [SXVI]
  19. Przyjacielu, zlecz sam pierwej siebie. [SXVI]
  20. Złośnik, co ná mie doł kopał, pirwej sam weń łuczył. [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Autor: Zespół -