szczodry

przymiotnik, r.m.
psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    (s)ked- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *sek- [SEJPBo]
  4. pie. (laryng.)
    *(s)kedh₂- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    ščedrъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    štědrý
  3. słc.
    štedrý
  4. ros.
    ščédryj
  5. ukr.
    ščédryj
  6. scs.
    štedrъ
  7. bułg.
    štédăr
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. łot.
    šķedērns
  3. ang.
    scatter
  4. grec.
    skedánnȳmi

Ewolucja formalna

  1. pie. *(s)ked-
  2. psł. *ščed-rъ(jь)
  3. stpol. š'č'ŏdrȳ
  4. śrpol. ščodry

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «użyczający obficie darów, hojny, liberalis, largus«obficie darzący, hojny, szczodrobliwy»,» [SStp] ESXVII-XVIII: «obficie darzący, hojny, szczodrobliwy», L: «nie żałujący potrzebującemu, hojny w dobroczynności», SWil: «hojny w dobroczynności, nie żałujący potrzebującemu», SW: «hojny w czynieniu dobrze», «SJPDor: «rozdający co, udzielający czego obficie, nie żałujący pieniędzy, darów; nieskąpy, hojny, szczodrobliwy», USJP: książk. «rozdający coś obficie, obdarzający czymś chętnie, nieżałujący pieniędzy, darów; nieskąpy, hojny»
    • ‍ Sobiem był szczodry, Bogu skąpy. SkargaPłoc. w. 38. 1463 [SStp]
    • ‍ Bóg szczodry jest, albowiem ci chce darować, ile komu potrzeba. Leop 4 Esdr. 7. 65 1561 [L]
    • ‍ Te mu Influencyje dały szczodre Nieba Bo to Oczywisty jest dowod między nami Ze się sławy obiema uchwycił rękami. PasPam 273v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Szczodre na nas wielkie bogi, dają co rok pokój błogi. 1861 [SWil]
    • ‍ Miałem cię pani, za stworzenie szczodre, szczodre w dobroci, słowach i spojrzeniu, a ty tak skąpa. Bał. Poezje 46 1887 [SJPDor]
    • ‍ Bóg szczodry jest, abowiem Ci chce darować, ile komu potrzeba. Leop. 1915 [SW]
    • ‍ Był szczodry w dawaniu podarków. 2003 [USJP]
  2. «obfity, bogaty, largus, abundans dives» [SStp] SJPDor: «obficie, hojnie udzielany; obfity, bogaty, liczny», USJP: książk. «hojnie udzielany; obfity, bogaty»
    • ‍ Potym był w żałowaniu swego [syn] ojca siedm dni, wieliką a szczodrą dawając ludziem strawę (epulisque feralibus prolixe populo exhibitis). Rozm 111. (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Wielu przybyszów z Zachodu otrzymuje szczodre nadania w ziemi. Dąbr. J. Dzieje 103 1926 [SJPDor]
    • ‍ Szczodra ofiara na budowę kościoła. 2003 [USJP]
  3. «dostatni, mający wszystkiego w wystarczającej ilości, qui omnibus rebus abundant» [SStp] dubium
    • ‍ Uczyni cię Pan Bog twoj obfitego... i we wszem zbożu szczodrego (abundare te faciet... in rerum omnium largitate, Biblia Taborska: wšeho sbožie w štedrosti) BZ Deut 30, 9. 1455 [SStp]
  4. «corruptum pro żądny (?)» [SStp] W. Twardzik odczytuje wyraz hasłowy jako żądny.
    • ‍ Też nie był (sc. Jozef) szczodry ani skąpy (nec tenax neque cupidus fuit) Rozm 32. (około 1500 roku) [SStp]
  5. «przydomek jednego z królów polskich zwanego także Śmiałym» [SWil]
    • ‍ Książęta i sędziowie nie umieli nazwiska twego podpisać do Bolesława Szczodrego. 1861 [SWil]

Zmiany semantyczne

  1. «użyczający obficie darów, hojny» [SStp]
  2. «szczodry dzień = dzień trzech królów, czyli zjawienia pańskiego» [L]
  1. «użyczający obficie darów, hojny» [SStp]
  2. «przydomek jednego z królów polskich zwanego także Śmiałym» [SWil]

Związki frazeologiczne

  1. mieć hojną, szczodrą rękę, dać, rozdać coś hojną, szczodrą ręką; wspomóc kogoś hojną, szczodrą ręką «dać, rozdać coś szczodrze, obficie, nie skąpiąc» [USJP]
  2. szczodra ręka «o czyjejś szczodrości, hojności» [SJPDor]
  3. szczodre dni «daw. dni od Nowego Roku do święta Trzech Króli» [SJPDor]
  4. szczodre dni «dni od Nowego Roku do Trzech Króli» [SW]
  5. szczodry dzień «wigilia Trzech Króli» [SW]
  6. szczodry dzień «przestarz. święto Trzech Króli, czyli Zjawienia Pańskiego» [SWil]
  7. szczodry dzień «dzień trzech królów, czyli zjawienia pańskiego» [L]
  8. szczodry dzień a. wieczór «daw. wigilia święta Trzech Króli» [SJPDor]
  9. szczodry wieczór (na Litwie) «przed dniem Nowego roku» [L]

Połączenia wyrazowe

  1. łzy szczodre [SJPDor]
  2. szczodra jałmużna [SJPDor]
  3. szczodra przyroda [SJPDor]

Przysłowia

  1. Szczodremu bogactw nie żal. KnAd 240 [ESXVII-XVIII]
  2. Szczodry nie żebrze, kto daje, ten też bierze. [SW, L, SWil]
  3. Szczodrym być z cudzego, nie ma nic chwalebnego «cudzym łacno szafować» [SW, SWil]
  4. Szczodrym być z cudzego, nie ma nic chwalnego. «(cudzym łatwo szafować)» [L]
  5. Szczodrym łacno być, gdy jest z czego. [SW, L, SWil]

Wyrazy pokrewne

Autorzy: Izabela Mazerant-Solecka, Zespół -