szczery

przymiotnik, r.m.
psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *(s)kei̯r- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *(s)kē̆i- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł. dial.
    *ščirъ / *čirъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    čirý
  3. dłuż.
    šćiry
  4. słc.
    čirý
  5. błr.
    ščýry
  6. ros. dial.
    ščíryj
  7. ukr.
    ščýryj
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. stwniem.
    skērī
  3. stwniem.
    skēro, skioro
  4. śrwniem.
    schier
  5. śrwniem.
    schier(e)

Ewolucja formalna

  1. pie. *(s)kei̯r-
  2. psł. *ščirъ(jь)
  3. stpol. š'č'irȳ
  4. śrpol. ščéry
  5. npol. ščery

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «czysty, bez przymieszania, bez przysady, nieprzysadny» [L] SStp: «sincerus» (wieloznaczne z powodu braku kontekstu), SWil: «czysty, bez przymieszania, bez przysady, nieprzysadny», SW: «czysty, bez przymieszki, bez odmiany, prawdziwy, nie zafałszowany, rzetelny, sam tylko, goły, nagi», SJPDor: «zawierający sobie tylko właściwe składniki, wolny od domieszek, obcych wpływów, naleciałości; czysty, sam, jednolity; prawdziwy», USJP: książk. «wolny od domieszek, naleciałości; czysty, jednolity, prawdziwy»
    • ‍ Ślina z rana jest szczéra. Sak. Probl. 85 [L]
    • ‍ Na wzgórku sam piach, szczery piach. Jun. Bracia 260 [SJPDor]
    • ‍ Innego napoju nie pijał, ino szczerą wodę. 1861 [SWil]
    • ‍ W niebie szczere rozkosze. Kochan. 1915 [SW]
    • ‍ Szczery brylant. 2003 [USJP]
  2. «nieobłudny, nieudający» [L] SWil: «otwarty, taki, u którego co na sercu to i na języku, co na języku to i na sercu, szczeromyślny», SW: «niekłamany, nieobłudny, nie fałszywy, otwarty, wylany, serdeczny, rzetelny», SJPDor: «nie ukrywający swych myśli, uczuć, zamiarów; nieskryty, otwarty, prawdomówny, nieobłudny, niefałszywy, będący wyrazem czyjejś prawdomówności, braku obłudy; nie udany, rzeczywisty, rzetelny», USJP: «nieukrywający swoich myśli, uczuć, zamiarów, pozbawiony fałszu; otwarty»
    • ‍ Nie jeden się w uściech za szczerego uda, W oczach jednak nieszczerość i w sercu obłuda. Min. Ryt. 4,89 [L]
    • ‍ Szczery jestem, jak wiesz, i co tylko mam na sercu, natychmiast wypowiedzieć muszę. Wol. Bakał. 45 [SJPDor]
    • ‍ Z wierną żoną, z drużbą szczerą, Tam to pocznę żyć dopiéro. 1861 [SWil]
    • ‍ Szczerym wyznaje sercem. Troc. 1915 [SW]
    • ‍ Szczery kolega, przyjaciel, wspólnik. 2003 [USJP]
  3. «istny, prawdziwy» [L] SWil: «istny, prawdziwy, wierutny», SJPDor: «będący wyrazem czyjejś prawdomówności, braku obłudy; nie udany, rzeczywisty, rzetelny», UJSP: «będący wyrazem czyjejś prawdomówności, czyichś czystych intencji; nieudawany, prawdziwy, autentyczny»
    • ‍ Natura dobra w nim i szczera. Zabł. Firc. 8 [SJPDor]
    • ‍ Która woda żadnego zapachu z siebie nie wydaje, o téj rozumiéj, że to woda szczéra i dobra. Syxt. Szkł. 51 1780 [L]
    • ‍ Tam wstyd szczery, tam poczciwość. 1861 [SWil]
    • ‍ Szczery podziw, smutek, zachwyt, żal. 2003 [USJP]
  4. «więcej nic jak, ziemia proch» [L]
    • ‍ Próżna robota na szczerym piasku siać pszenicę. Gorn. Dw. 392. 1566 [L]
    • ‍ Pospólstwo rozbłąkane w szczérej a nie przejźrzanéj równinie sadziło się. Krom. 31. 1611 [L]
    • ‍ W nocy musieli pod namiotami zostawać w szczerym polu. Pam. 84, 182. 1782 [L]
  5. «gw. ostry, pracowity, pilny, chętny do roboty» [SW]
    • ‍ Koń szczery. 1915 [SW]
  6. «gw. hojny, szczodry» [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «czysty, bez przymieszania, bez przysady, nieprzysadny» [L]
  2. «nie ukrywający swych myśli, uczuć, zamiarów, nieskryty, otwarty, prawdomówny, nieobłudny, niefałszywy; będący wyrazem czyjejś prawdomówności, braku obłudy; nie udany, rzeczywisty, rzetelny» [SJPDor]

Związki frazeologiczne

  1. ktoś, coś (jest) jak złoto, szczere złoto «o kimś lub o czymś wysoko cenionym» [USJP]
  2. szczere pole «takie na którém najmniejszéj rzeczy, odmiany nie ma» [SWil]
  3. szczere pole, szczera pustka «puste, gołe pole, teren pozbawiony zabudowań, roślinności» [USJP]
  4. szczere pole, szczera pustka, pustynia «puste, gołe pole, teren pozbawiony zabudowań, drzew» [SJPDor]
  5. szczere złoto, srebro «niemające w sobie żadnego dodatku» [SWil]

Połączenia wyrazowe

  1. pod szczerym niebem «pod gołym niebem» [SW]
  2. szczera prawda «sama prawda» [SW]
  3. szczera sympatia «prawdziwa sympatia» [SJPDor]
  4. szczerosumienny «ściśle sumienny, bezstronny, szczery+sumienny» [SW]
  5. szczerozłoty «z czystego złota ulany, złotolity, szczery+złoty» [SW]
  6. szczerożyczliwy «prawdziwie, szczerze życzliwy, szczery+życzliwy» [SW]
  7. szczery żal «niekłamany żal» [SW]

Wyrazy pokrewne

Autorzy: Karolina Kisz, Zespół -