sadzić

czasownik
psł. kon. IV -i- tematowa→ pol. kon. III -'ę, -'isz//-ysz

Etymologia

1. Język praindoeuropejski
2. pie.
   *sod-eie- [EDSIL]
3. od rdzenia pie.
   *sed- [SEJPBo]

1. Język prasłowiański
2. psł.
   *saditi
3. od psł.
   *sěsti

1. Języki słowiańskie
2. czes.
   sadit
3. słc.
   sadiť
4. słw.
   sãʒăc
5. ros.
   sadít'
6. scs.
   saditi
7. bułg.
   sadjá
8. sch.
   sáditi
9. słoweń.
   sadíti

1. Inne języki indoeuropejskie
2. lit.
   sodìnti
3. stprus.
   saddinna
4. sans.
   sādáyati

Ewolucja formalna

1. psł. *sod-eie-
2. psł. *saditi
3. stpol. saʒ̍ić

Znaczenia i przykłady użycia

1. «wsadzać, wykopywać (rośliny) do ziemi, aby rosły, obsadzać nimi ziemię, zakładać ogrody, serere, plantare, hortos instituere » [SStp] L: «sadzić płonki, kapustę, flancować», SWil: «wkopywać do ziemi roślinę, korzeń lub ziarno», SW: «zasadzać, flancować», SJPDor: «umieszczać rozsadę, cebulki, bulwy lub sadzonki roślin, krzewy, drzewka itp. w odpowiednio przygotowanej (spulchnionej, nawożonej) ziemi, tak, żeby przyjęły się i rosły; flancować, zasadzać, hodować, uprawiać», USJP: «umieszczać sadzonki roślin, krzewy, drzewka, bulwy itp. w odpowiednio przygotowanej ziemi, tak żeby się przyjęły i rosły»
   • ‍ Winnicę z Ejipta przeniosł jeś... i sadził jeś ją (plantasti eam, Puł: szczepiłeś ją) Fl 79, 9. (przed 1400 rokiem) [SStp]
   • ‍ Noe począł sprawować ziemię, sadził winnicę. Dambr. 115 1728 [L]
   • ‍ Noe sprawiwszy ziemie, począł sadzić winnicę. 1861 [SWil]
   • ‍ Sadzać kapustę, płonki, drzewa, macice. Troc. 1915 [SW]
   • ‍ Mieszkańcy Gniezna znali len i konopie, sadzili groch i ogórki. Jasien. Świt 113 1952 [SJPDor]
   • ‍ Sadzić kwiaty, pomidory, ziemniaki. 2003 [USJP]
2. «umieścić, posadzić, collocare» [SStp] L: «kurę sadzić na gnieździe», SWil: «podkładać jaja pod domowe ptastwo», SJPDor: przestarz. «umieszczać gdzie, wkładać, pakować, wsadzać»
   • ‍ Stroże ‹twoje ja›ko kobyłki, a dziatki twe jak‹o› kobyłczęta kobyłek, jeż się sa‹dzą› (considunt) na płocie BZ Nah 3, 17. 1455 [SStp]
   • ‍ Czasem do sadzenia kur najprzyzwoitszym jest wiosna. Kluk. Zw. 2, 104 1779 [L]
   • ‍ Kury sadzić na gnieździe. 1861 [SWil]
   • ‍ Ręce za pas sadził - nie masz pasa - tylko się po żołądku gładził. Mick. Tad. 342 1949-1955 [SJPDor]
3. «wyznaczać kogoś do rozstrzygnięcia sporu, aliquem arbitrum litis constituere» [SStp]
   • ‍ O cso Piotr Jana prawem odbił, o to s nim nie miał wtore jednaczow sadzić ZapWarsz nr 819. 1448 [SStp]
4. «osiedlić, osadzić kogoś na roli, aliquem in agro collocare» [SStp]
   • ‍ Qui Martinus, Iacobus et Clemens kmethones... in eadem silva, łąka, locare... debent al. sadzić AGZ XII 193. 1449 [SStp]
5. «sadzić (prawo) «zwoływać posiedzenie sądu, indicium convocare» [SStp]
   • ‍ Iże na Bielawach prawo nigdy nie sadzono, ale w Dąbiem Kal nr 984. 1420 [SStp]
6. «(o kostkach do gry, de aleis) «kłaść, ponere» [SStp]
   • ‍ Petrus scultetus... submisit se libere non proicere nec locare al. wyrzucać ni sadzić tasseribus pro pecuniis aliquibus AcPosn I 147. 1449 [SStp]
7. «posadzić kogo, sadowić go, przykładać się do tego żeby siedział» [L] SWil: «sadowić kogo, sprawiać, żeby usiadł», SJPDor: «pomagać komu lub zmuszać kogo do zajęcia miejsca siedzącego, prosić o zajęcie miejsca siedzącego; sadowić, usadzać», UJSP: książk. «pomagać komuś lub zmuszać kogoś do zajęcia miejsca siedzącego, prosić o zajęcie miejsca siedzącego; sadowić, usadzać»
   • ‍ Na ojcowskiej ją stolicy sadzają. P. Kchan. Orl. 1, 255 1799 [L]
   • ‍ Sadzać gości u stołu. 1861 [SWil]
   • ‍ Ile razy się do kogo z nich zaszło, sadzili gościa od razu za stół i serdecznie podejmowali, czym chata bogata. Dyb. Siedem 194 1922 [SJPDor]
   • ‍ Sadzać gości do stołu. 2003 [USJP]
8. «wsadzić» [L] w znaczeniu «uwięzić, wsadzić do więzienia», w przykładach tylko formy czasownika niedokonanego sadzić
   • ‍ Szaweł sadzał do więzienia i bijał wiernych. W. Act. 22, 19 1599 [L]
   • ‍ Urząd powinien dobrze opatrzyć komorę, gdzie sadzają. Sax. Art. 31 1760 [L]
9. «wysadzić» [L] w znaczeniu, jak w słownikach - SWil: sadzać co czém «wysadzać, wykładać, kameryzować», SW: sadzić co czym «wysadzać, nasadzać, nabijać, inkrustować, kameryzować, okładać, wykładać, taflować», SJPDor: przestarz. dziś żywe we fraz. «osadzać, wprawiać, wstawiać, umocowywać w czym, wbijać w co; zdobić przez wprawianie, umocowanie w czym; inkrustować, wysadzać»
   • ‍ Szable diamentami sadzone. Teat. 4. b, 34 1775-1806 [L]
   • ‍ Tron ponad głową królewską jaśniał złotą materią perłami sadzoną. Moracz. Dzieje VII, 317 1852 [SJPDor]
   • ‍ Niebo nadobnemi gwiazdami ślicznie sadzone. 1861 [SWil]
   • ‍ Szable diamentami sadzone. L. 1915 [SW]
10. «budować» [L] SWil: «budować, układać», SW: stpol. «zakładać, budować»
    • ‍ Orłowie tam gniazda sadzą. Tr. 1764 [L]
    • ‍ Miasto jerozolimskie Bóg znowu sadzi. 1861 [SWil]
    • ‍ Sadzić miasto. 1915 [SW]
11. «mówić, prawić z przesadą» [SWil]
    • ‍ Otóż to drugi Kato, samemi sentencjami sadzi. 1861 [SWil]
    • ‍ Sadzić komplementa a. komplementami. 1861 [SWil]
12. «śpieszyć» [SWil] SW: «pędzić sążnistemi krokami; machać», SJPDor: «w funkcji nieprzechodniej pot. biec, iść szybko, pędzić wielkimi krokami, susami; przeskakiwać, przelatywać przez coś, przebiegać susami», USJP: książk. «biec, iść szybko, pędzić; przebiegać, przelatywać, przeskakiwać»
    • ‍ Wielkiemi kroki w pole mężny Hektor sadzi. 1861 [SWil]
    • ‍ Przez płot sadzą. Od. 1915 [SW]
    • ‍ Zbych sadził susami przez ruiny podwórza. Koźn. Piątka 239 1952 [SJPDor]
    • ‍ Jeźdźcy sadzili galopem. 2003 [USJP]
13. «wsadzać, wstawiać, wkładać» [SWil] SW: «stawić, osadzać, wsadzać, wprawiać», SJPDor: przestarz. «wbijać, nadziewać na co»
    • ‍ Sadzić chleb do pieca. 1861 [SWil]
    • ‍ Próżno sadzę w swój wiersz długie słowa, gdy tego nie wypowie i najmędrsza głowa. Paszk. 1915 [SW]
    • ‍ Kuchciki sypią w ogień suche pęki łomu. Inni na rożny sadzą ogromne pieczenie wołowe, sarnie, combry dzicze i jelenie. Mick. Tad. 307 1949-1955 [SJPDor]
14. «wznosić się, wyrastać» [SWil]
    • ‍ Owdzie skała wysoka sadzi w górę i u szczytu przy wschodzie słońca gore czarownym ogniem. 1861 [SWil]
15. «stpol. ryzykować, hazardować, dawać na los szczęścia, stawiać, poświęcać» [SW]
    • ‍ Co na to sadzisz, o co się chcesz ze mną założyć? 1915 [SW]
16. «silić się, wzmacniać, powiększać» [SWil]
    • ‍ Mróz się sadził. 1861 [SWil]
17. «rzad. sadzić dookoła lub wzdłuż czego; obsadzać, wysadzać co czym» [SJPDor]
    • ‍ Sadzona strzelistymi topolami droga biegła ku niemu, a opodal mała wioszczyna rozsypała się jak szary różaniec. Sier. Now 1950 [SJPDor]
18. «wysilać się, kusić się, uwziąć się, usadzić się, wyjeżdżać z czym» [SW]
    • ‍ Sadzi się nad stan w przyjęciu gości. 1915 [SW]

Zmiany semantyczne

1. «umieścić, posadzić» [SStp]
2. «posadzić kogo, sadowić go, przykładać się do tego żeby siedział» [L]

1. «umieścić, posadzić» [SStp]
2. «budować» [L]

1. «umieścić, posadzić» [SStp]
2. «śpieszyć» [SWil]

Związki frazeologiczne

1. co na to sadzisz? «tj. o co chcesz się ze mną założyć?» [SWil]
2. kury sadzić «sadzać kury na jajach, żeby wysiadywały kurczęta; lekceważąco «zajmować się gospodarstwem» [ESXVII-XVIII]
3. łże, zdradźce komuś sadzić «nazywać kogoś kłamcą, zdrajcą, aliquem mendacem proditorem appellare» [SStp]
4. sadzić błędy «(dziś żywa) «robić dużo błędów»
5. sadzić błędy «pot. robić wiele błędów, zwłaszcza ortograficznych» [USJP]
6. sadzić co na co «stpol. ryzykować, hazardować, dawać na los szczęścia, stawiać, poświęcać» [SW]
7. sadzić co na co «nieuż. ważyć na co, stawić, ryzykować» [SWil]
8. sadzić diabłami, cholerami, przekleństwami, piorunami «przestarz. często używać wyrazów diabeł, cholera, piorun itp.; przeklinać używając wyrazów diabeł, cholera, piorun itp.» [USJP]
9. sadzić gorący sąd «zwoływać sąd niezwłoczny, nagły, subitum et repentinum iudicium convocare» [SStp]
10. sadzić palce między drzwi «wtrącać się w cudze sprawy» [SJPDor]
11. sadzić pieniądze «lokować, umieszczać, wydawać pieniądze na co» [SJPDor]
12. sadzić się na co «a) usiłować zrobić jak najlepiéj, aby okazać swój talent, umiejętność, prześcignąć innych», b) «kusić się o co, usiłować co otrzymać» [SWil]
13. sadzić się na czém «zasadzać się, gruntować się» [SWil]
14. sadzić się o co , na co «wysilać się, kusić się, uwziąć się, usadzić się, wyjeżdżać z czym» [SW]
15. sadzić się z czego, czym «pysznić się, puszyć się, wywyższać się» [SW]
16. sadzić w pęto «więzić, krępować, in vincula conicere, in custodia tenere» [SStp]
17. stroić, sadzić koperczaki, puszczać się, uderzać w koperczaki «książk. żart. umizgać się, zalecać się» [USJP]

Połączenia wyrazowe

1. jaja sadzone «kładzione w całości po wypuszczeniu ze skorupy na masło roztopione i tak usmażone» [SW, SJPDor, USJP]
2. sadzić gniazdo «stpol. słać, wić» [SW]
3. sadzić komplementa a. komplementami «sadzić się, zdobywać się, silić się na nie» [SW]
4. sadzić kurę, kwokę itp. na jajach «umieszczać kurę w gnieździe na jajach, żeby wysiedziała pisklęta» [SJPDor]
5. sadzić miasto «stpol. zakładać miasto» [SW]
6. sadzić na jakieś stanowisko, na urząd «dawać komu jakie stanowisko, mianować kim» [SJPDor]
7. sadzić przez co, z miejsca na miejsce «przesadzać, przeskakiwać, przelatywać susami» [SW]
8. sadzić przez rowy, przez płoty «przesadzać, przeskakiwać, przebywać» [SWil]
9. sadzić w areszcie, w więzieniu «daw. pozbawiać kogo wolności, zamykać w areszcie, więzieniu» [SJPDor]
10. sadzone jajca [L]

Wyrazy pokrewne

• usadzić [SStp]
• zasadzić [SStp]
• nasadzić [SStp]
• nasadzić (się) [SStp]
• obsadzać [SStp]
• obsadzić [SStp]
• odsadzać [SStp]
• odsadzić [SStp]
• osadzać [SStp]
• osadzić [ESXVII-XVIII]
• podsadzić [SStp]
• posadzać [SStp]
• posadzić [SStp]
• przesadzać [SStp]
• przesadzić [SStp]
• przysadzić [SStp]
• sad [SStp]
• sadek [SStp]
• sadlnik [SStp]
• sadlny [SStp]
• sadownik [SStp]
• sadz «drewniana skrzynia z otworami, zanurzona w wodzie, służąca do przechowywania żywych ryb» [SStp]
• sadz świni «karmnik» [Kn]
• sadzawica [SStp]
• sadzawka [SStp]
• sadzawkowy [Kn]
• sadzawnik [Kn]
• sadzać [SStp]
• sadze [SStp]
• sadzek [SStp]
• sadzel «wrzód, rana rozjątrzona» [SStp]
• sadzenie [SStp]
• sadziciel «pyszny» [L]
• sadziec (= sadz) [SStp]
• sadziec «ziele, wodna konop'» [L]
• sadzisto [SWil]
• sadzisty [L]
• sadznik «ogród, miejsce, gdzie odchowawają szczepy» [L]
• sadzonka [SWil]
• wsadzać [SStp]
• wsadzić [SStp]
• wysadzać [SStp]
• wysadzić [SStp]
• zsadzić [SStp]

Autorzy: Anna-Maria Siwek, Zespół -