pozór

rzeczownik, r.m.
psł. dekl. -o- tematowa→ pol. dekl. m.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *ǵʰor-
  3. od rdzenia pie.
    *ǵʰer(ə)- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *pozorъ
  3. od psł.
    *pozьrěti
  4. od psł.
    *zьrěti
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    pozor
  3. ros.
    pozór
  4. scs.
    pozorъ
  5. chorw.
    pózor
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    žerė́ti
  3. lit.
    pãžaras
  4. niem.
    grau
  5. stwniem.
    grāo
  6. stirl.
    grían

Ewolucja formalna

  1. pie. *ǵʰor-
  2. psł. *po-zorъ
  3. stpol. pŏzōr
  4. śrpol. pozór
  5. npol. pozur

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «widowisko, widok, spectaculum, conspectus'» [SStp] SXVI: «widowisko, widok», L: «pojrzenie, prospekt, widok», SWil: prze. «widok, prospekt», SW: «widok, prospekt, perspektywa»
    • ‍ Proścież Boga, wy mił[y]e i żądne maciory, by wam nad dziatkami nie były takie to pozory, jele ja nieboga ninie (a. nynie) dziś zeźrzała nad swym... synem XV p. post. R XIX 48 1450-1500 [SStp]
    • ‍ Ták się ci [święci męczennicy] stáli, jáko mowi Apostoł, pozorem świátu, i háńbą: iż z ich zdrowia i krwie niewinnej, żárty sobie niewierni pogánie czynili. SkarŻyw 62 1579 [SXVI]
    • ‍ Tu łąki nieprzezorne okiem, tu wesoły Pozór, tu z pasz do rzéki same idą woły. Simon. Siel. 34 1778 [L]
    • ‍ Tu łąki nieprzezorne okiem, tu wesoły Pozór, tu z pasz do rzeki same idą woły. 1861 [SWil]
    • ‍ Nie tylko wielkiego urodzenia lustrą, ale i niemałych cnót pozorem objaśnił. Nies. 1908 [SW]
  2. «wygląd, kształt» [SXVI] L: «co się widzieć daje, kształt, figura, pokazałość, postawa», SWil: prze. «kształt powierzchowny, powierzchowność, postawa», SW: «wygląd, postać, mina, powierzchowność, kształt, figura, postawa, okazałość», SJPDor: daw. «forma zewnętrzna, postać zewnętrzna, strona zewnętrzna czego; kształt, powierzchowność, widok, wygląd»
    • ‍ Wolność w człowieku myśl mnoży, serce podnosi, twarz wesołą, śmiałé oko, pozór i pochód ochotny w nim czyni. OrzQuin R4v 1564 [SXVI]
    • ‍ Drzewka pomarańczowe przeplatane figami, piękny oczom pozór czyniły. Banial. O 2 1736 [L]
    • ‍ Witała go z twarzą pańskiej powagi, pańskiego pozoru. 1861 [SWil]
    • ‍ Drzewka pomarańczowe, przeplatane figami, piękny oczom pozór czyniły. Mor. 1908 [SW]
    • ‍ Zewnętrznym pozorem swoim przedstawiał obraz człowieka krępego, silnego i zuchwałego. Jeż cyt. Dor. Jęz. 202 1949 [SJPDor]
  3. «spojrzenie» [SXVI] L: «pojźrzenie, pozieranie, poglądanie, wzrok», SWil: prze. «spojrzenie, poglądanie, wzrok», SW: nieuż. «spojrzenie, wejrzenie; wzrok, oczy»
    • ‍ To ja tedy przedsię biorąc, te swoje zabáwy [tj. wiersze] Wam posyłam, prosząc o chęć i pozor łáskáwy. KlonŻal A2v 1585 [SXVI]
    • ‍ Orlemi lub smoczemi w bystrości pozory, W nieprzyjaciołach szlakujem przywary. Zab. 8, 328 1770-1777 [L]
    • ‍ Pozoru ani głosu węża tego, nikt wytrzymać nie mógł. 1861 [SWil]
    • ‍ Oba pozór ponury jako dwa koguci wlepią w się. Pot. 1908 [SW]
  4. «baczność, uwaga» [L] SWil: prze. «baczność, uwaga», prow. «baczność», SW: nieuż. «baczność, baczenie, oko, uwaga, wzgląd», SJPDor: daw. «uwaga, baczenie»
    • ‍ Jak gdyby nas bóg na tym stopniu posadził, abyśmy tylko presbitery poświącali, a na co inszego w cerkwi jego mały pozór mieli. Smotr. Apol. 108 1628 [L]
    • ‍ Na samego tylko Pana Boga pozór im będzie, a na samego się tylko Boga obrócą, i w nim samym osiędą. 1861 [SWil]
    • ‍ Dawaj pozór. 1861 [SWil]
    • ‍ Jak gdyby nas Bóg na tym stopniu posadził, abyśmy tylko presbitery poświęcali, a na co inszego w cerkwi Jego mały pozór mieli. Smotr. 1908 [SW]
    • ‍ Cóż pomoże dawanie pozoru, kamień przychodzi bez uprzedzenia i nikogo nie pyta, czy ten zdąży uciec. Jackiew. Górn. 21 1949 [SJPDor]
  5. «powierzchowność, barwa, blask, płaszczyk» [L] SWil: fig. «blask powierzchowny, barwa, płaszczyk»
    • ‍ Pozory rzeczy uwodzą. Ostr. Pr. Kor. 2, 95 1782 [L]
    • ‍ Omamić pozorem pobożności. 1861 [SWil]
  6. «podobieństwo» [SWil]
    • ‍ Zmyślasz; pozoru nawet nie ma do prawdy. 1861 [SWil]
  7. «pokrywka, pretekst, powód » [SWil] SJPDor: «zmyślony powód, pretekst»
    • ‍ Użyć czego na pozór. 1861 [SWil]
    • ‍ Polska przyjęciem chrześcijaństwa odjęła Niemcom pozór do strasznych krucjat. Bobrz. Dzieje I, 203 1927 [SJPDor]
  8. «stpol. przykład, wzór» [SW]
    • ‍ Aby...od męża własnego we wszym pozór brała. 1908 [SW]
  9. « wygląd, zwłaszcza łudzący» [SJPDor] USJP: książk. «fałszywy obraz czegoś, łudzące wrażenie czegoś»
    • ‍ Jego słowa miały pozór żartu. 2003 [USJP]

Zmiany semantyczne

  1. «spojrzenie» [SXVI]
  2. «baczność, uwaga» [L]
  1. «widowisko, widok» [SStp]
  2. «wygląd, kształt» [SXVI]
  3. «przykład, wzór» [SWil]
  1. «wygląd, kształt» [SXVI]
  2. «wygląd łudzący» [SJPDor]

Związki frazeologiczne

  1. daj pozór na siebie «miej się na baczności» [SW]
  2. dawać pozór «pilnować» [SW]
  3. gra pozorów «postępowanie polęgające na stwarzaniu pozorów» [L]
  4. pod żadnym pozorem «pod żadnym warunkiem, w żadnym wypadku» [SJPDor]
  5. ratować pozory «w trudnej zwłaszcza kompromitującej sytuacji zachować się tak, żeby się nie domyślano istotnego stanu rzeczy»
  6. stwarzać pozory «starać się o to, żeby coś wyglądało inaczej, niż jest w istocie» [SJPDor]
  7. wziąć pozór «zauważyć» [SW]

Połączenia wyrazowe

  1. mieć pozor [czego] «wydawać się jakimś» [SXVI]
  2. na pozor «z wyglądu» [SXVI]
  3. na pozor «na niby» [SXVI]
  4. na pozór, z pozoru «sądząc z wyglądu, z pobieżnego wrażenia, na oko, pozornie» [SJPDor]
  5. pod pozorem «podając zmyślony powód , pod pretekstem» [SJPDor]
  6. pozór ułudny «płaszczyk, pokrywka, maska, pretekst» [SW]
  7. zachowywać pozory «starać się o to, aby się wydawało, że wszystko jest w porządku» [SJPDor]

Wyrazy pokrewne

Autorzy: Martyna Sabała, Zespół -