potrzeba, (po)trzeba

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -a- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *terb⁽ʰ⁾- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *terp- / *trep- (etymologia niepewna) [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *poterba
  3. od psł.
    *poterbovati
  4. od psł.
    *terbovati
  5. od psł.
    *terbati (lub *trebati)
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    potřeba
  3. dłuż.
    potrjeba
  4. głuż.
    potrjeba
  5. słc.
    potreba
  6. ros.daw.
    potréba
  7. scs.
    potrěba
  8. sch.
    pȍtreba
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. stprus.
    enterpo
  3. sans.
    tarpati
  4. niem.
    dürfen
  5. goc.
    þaúrban
  6. grec.
    térpō

Ewolucja formalna

  1. pie. *terb⁽ʰ⁾-
  2. psł. *po-terba
  3. zach.słow. *potreba
  4. stpol. pŏtř'ĕbă
  5. śrpol. potřeba, potžeba

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «to, czego brak się odczuwa, co jest niezbędne, konieczne, rzeczy potrzebne, środki do życia, utrzymania, żywność, quae desiderantur, necessaria sunt, quae ad aliquid usui sunt, cibus, opes» [SStp] SXVI: «to, co jest potrzebne; co trzeba mieć, osiągnąć, dostać, co ma zaspokajać czyjeś pragnienia, do czegoś służyć; rzeczy potrzebne do życia». ESXVII-XVIII: «to, co jest dla kogoś konieczne», L: «potrzebowanie czegoś; potrzeba potoczna przyrodzona, jeść, spać, na dwór iść; rzeczy potrzebne, dostatki», SWil: (zazwycz. w lm.) «rzecz, rzeczy bez których obejść się trudno lub niepodobna», SW: w lm. przen. «rzeczy potrzebne do życia, wygody, warunki utrzymania, wydatki na życie», SJPDor: «rzeczy, bez których obejść się trudno lub nie można; warunki utrzymania», USJP: «rzecz, bez której trudno się obejść, która jest konieczna do normalnej egzystencji, do funkcjonowania czegoś»
    • ‍ Przetoć stoł wieliki świeboda, staje na nim... mięso i chleb, i wiele jinych potrzeb Słota w. 11. (około 1420 rok) [SStp]
    • ‍ áby tá pospolita wszytkiego Sármátskiego páństwá rádá, byłá dobrze wszemi potrzebámi do odpráwowánia spraw i sporow wszystkich ludzi opátrzoná ModrzBaz 90v 1577 [SXVI]
    • ‍ (...) jest i Szpital, w ktorym gość może mieć wszytkie potrzeby darmo przez trzy dni. WargRzym 85. 1610 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Srébrá, álbo złotá, álbo száty nie pożądałem od nikogo. Owszem sámi wiecie, że mojim potrzebom, i tych ktorzy są ze mną, służyły te ręce. BG Dz 20, 33-34. 1632 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Co do utrzymania życia należy właściwie, to jest rzeczy nieuchronnej potrzeby Stas. Zamoj. 17 1787 [L]
    • ‍ Pierwsze potrzeby człowieka. 1861 [SWil]
    • ‍ Ma wszystkiego dostatkiem, czego jeno żąda, kto się na samę tylko potrzebę ogląda. Pilch. 1908 [SW]
    • ‍ Ja teraz zawiesiłem swoje prace polskie i piszę po francusku dla opędzenia potrzeb. Mick. Listy II, 157 1949-1955 [SJPDor]
    • ‍ Potrzeby materialne, bytowe ludności. 2003 [USJP]
  2. «konieczność jakiegoś działania, przyczyna działania, necessitas alicuius rei faciendae, causa, qua ad aliquid faciendum impellimur» [SStp] SXVI: «to, że coś wymaga określonego działania do osiągnięcia jakiegoś celu», ESXVII-XVIII: «konieczność, okoliczności zmuszające do czego», SWil: «mus, konieczność; okoliczność, zbieg rzeczy zniewalający do postąpienia tak a nie inaczej», SW: «potrzebowanie, konieczność, niezbędność, mus», SJPDor: «to, co jest potrzebne, lub to, że coś jest potrzebne, nieodzowne; bezwzględna konieczność, mus, niezbędność; okoliczności zniewalające do postąpienia tak, a nie inaczej», USJP: «to, że coś jest (komuś) potrzebne, niezbędne, konieczność»
    • ‍ Chcesz sie budować, niechaj cie nie przywodzi k temu żądza twa, ale potrzeba (inducat te necessitas non voluntas). R I s. XLV. (1450-1500) [SStp]
    • ‍ iż za krola starego, gdy znano potrzebę, podatki składane bywały na obronę Diar 36 1354 [SXVI]
    • ‍ Vespasian cesarz, z namniejszej rzeczy cło brał [...] Cła wymyślać może nowe, gdy wielka potrzeba ciśnie. PetrSEk 29. 1618 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Potrzeba konieczna. 1861 [SWil]
    • ‍ Przysięgać mamy aż z wielkiej potrzeby. Skar. 1908 [SW]
    • ‍ Czuli zawsze potrzebę wyrażania swojej przyjaźni czynem. Poliń. Z walk 37 1933 [SJPDor]
    • ‍ Jeśli zajdzie potrzeba, sprzedamy kosztowności. 2003 [USJP]
  3. «interes, sprawa, rzecz do załatwienia, negotium, res aliqua obeunda» [SStp] SXVI: «sprawa do załatwienia (zwłaszcza publiczna), interes», ESXVII-XVIII: «sprawa do załatwienia», L: «sprawa potrzebna, sprawunek, interes», SWil: «interes», SW: «sprawa, interes, sprawunek», SJPDor: «interes, sprawa»
    • ‍ Bądź mi pomocnikiem w moich pot<z>ebach esto mihi socius in negotio! PF III 180. (przed 1500 rokiem) [SStp]
    • ‍ A gdzieby jáka Sądowa spráwá, kromia potrzeby wyższej námienionych w ty dni záwieszone byłá, tá nic nieważy GroicPorz o4 1559 [SXVI]
    • ‍ Do Azyi bez urzędu wszelkiego, tak sam po swojej potrzebie jechał. Warg. Wal. 222 1609 [L]
    • ‍ Człowiekowi bácznemu, nie przystoi wtrącáć się do káżdej potrzeby, á ná osobności żyć, wielka pociechá. StarPopr 117. 1625 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Zamiast zbawienności szwank tylko większy potrzebie publicznej przyniosło wiślickiego sejmu dzieło, mnożąc sowicie dawne krajowych ustaw sprzeczności i wątpliwości. Helc. Praw. I, s. XCII 1856 [SJPDor]
    • ‍ Potrzebę miéć do kogo. 1861 [SWil]
    • ‍ Króla potrzeby do Litwy oderwały. Biel. M. 1908 [SW]
  4. «ciężkie położenie, stan niezadowalający, w którym odczuwa się różne braki, niedogodności itp., difficultas, alicuius rei egere (sensu subst.)» [SStp] SXVI: «sytuacja (zwykle trudna) wymagająca interwencji, pomocy», ESXVII-XVIII: «trudna sytuacja», L: «niedostatek, ubóstwo», SWil: «ubóstwo, niedostatek», SW: «ubóstwo, bieda, niedostatek, położenie krytyczne; nieszczęście, bieda, przygoda, upadek, niepowodzenie, opały, tarapaty, niebezpieczeństwo», USJP: przestarz. a. podn. «ciężkie położenie, trudna sytuacja, zwłaszcza materialna; opresja, tarapaty», dziś zwykle w różnych zwrotach.
    • ‍ W naszych gorających potr<z>ebach in nostris arduis negotiis JA XIV 496 1455 [SStp]
    • ‍ Przyjácioły záwżdy wzmagaj| Ku potrzebie je záchowaj. BierEz F4v 1578 [SXVI]
    • ‍ [...] jeśliś wziął corkę do siebie, przystoi ábyś też ojcá corki tej, a żony swej nie opuszczał, ale szanował, i w potrzebie ratował. PetrSEk 26. 1618 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Tych zbytek, tamtych potrzeba uciska Kras.Woj.Choc. 101 1780 [L]
    • ‍ Być w niedostatku, być w potrzebie. 1861 [SWil]
    • ‍ Jest w ostatniej potrzebie. Troc. 1908 [SW]
    • ‍ Być, znaleźć się w potrzebie. 2003 [USJP]
  5. «posługa, officium» [SStp] SXVI: «czynność do wykonania, wynikająca ze stosunku podległości lub z życzliwości, usługa, posługa», SW: gw. «porządki konieczne, obsługa»
    • ‍ I ofierowali... pirwe urody Panu... a csokoli ku potrzebie (ad cultum) i k ruchu świętemu potrzeba była. BZ Ex 35, 21 1455 [SStp]
    • ‍ A będzie każdy przed wypráwą wojenną i potrzebą u páná swego miał czás sześci niedziél SarnStat 648 1594 [SXVI]
    • ‍ Niesła z sobą gromnicę, co ją ano wyprosiła, stróżując jakiegoś umarlaka i potrzeby mu czyniąc. Reym. 1908 [SW]
  6. «to, co do czegoś przynależy, jest niezbędnym dodatkiem, uzupełnieniem, quod ad aliquid pertinet, quod addendum est» [SStp]
    • ‍ Jako Marcin... nie wydał zbroje kopijniczej s potrzebami wszytkimi ZapWarsz nr 1883 1498 [SStp]
  7. «użytek, używanie, zastosowanie, usus» [SStp] SWil: «codzienne użycie, użytek», SJPDor: przestarz. «użytek, zapotrzebowanie»
    • ‍ Jakom ja nie obręczył Andrzejewi listow położyć ku jego potrzebie ZapWarsz nr 373, sim. ib. 1432 [SStp]
    • ‍ Mieć czego na swoję potrzebę. 1861 [SWil]
    • ‍ Rozwinął się handel i zbyt zboża i w ogóle płodów surowych za granicę, a tym samym możność spieniężenia płodów własnego gospodarstwa, przechodzących domową potrzebę. Bobrz. Dzieje II, 37 1927 [SJPDor]
  8. «walka, wojna, wyprawa wojenna, bitwa, potyczka» [SXVI] ESXVII-XVIII: «wojna, bitwa», SWil: «bitwa, walka», SW: stpol. «wyprawa wojenna, wojna, potyczka, walka, bitwa, kampania, akcja wojenna», SJPDor: daw. «wyprawa wojenna, potyczka, walka, bitwa»
    • ‍ Nie w jednéj bywał potrzebie. [SWil]
    • ‍ powiadał potym ociągnieniu ku Wieluniowi opotrzebach ktore między strażą były przed Wieluniem ActReg 74 [SXVI]
    • ‍ Pan Wojewoda zas Bracławski w polnych potrzebach miał Wielkie doświadczenie w Ekspugnacyi Zamkow experime[n]tu zadnego przed tym niewie aby czynił [...]. ŻółkPocz 19. 1612 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Rycerz dziękować ma Bogu za zwycięstwo i co ślubował, idąc do potrzeby, ma jak najprędzej z wdzięcznością oddać. Star. 1908 [SW]
    • ‍ Ranni w potrzebie raszyńskiej mają prawo po wyleczeniu się iść do swych brygad. Żer. Popioły III, 180 1956 [SJPDor]
  9. «dodatki krawieckie, np. taśmy, guziki itp.» [SJPDor] SWil: w lm. u sukni; «taśmy, sznurki, petlice, wyłogi, itp.», SW: w lm. «dodatki, przybory»
    • ‍ Czy uważałeś potrzeby u mych sukien? Boh. 1908 [SW]
    • ‍ Królowa Izabella miała (...) dolman jasnocytrynowy, podszyty sobolami z potrzebami z pereł. Niemc. Jan 48 1936 [SJPDor]
  10. «przedmioty potrzebne do wykonania lub funkcjonowania czegoś, sprzęty, narzędzia» [SXVI] ESXVI-XVIII: «przedmioty używane w określonym celu», SWil: «naczynia, sprzęty, narzędzia», SW: w lm. «narzędzia, naczynia, sprzęty, porządki, utensylja, przynależytości, rekwizyty», SJPDor: «przybory, naczynia, rekwizyty; sprzęt»
    • ‍ Ten ktory dla pogrzebu potrzeby gotuje ji przedaje, grubarz. Calep 600b 1588 [SXVI]
    • ‍ Kocieł gorzałczany z pokrywką i z rurami i z tymi, ktore do gorzałki robienia należą, potrzebami. InwŁakBęt 85. 1622 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Tłómoki i potrzeby obozowe. 1861 [SWil]
    • ‍ Sprzętów i potrzeb pozbawił ją w kwocie 100 grzywien. Proch. Szkice 236 1884 [SJPDor]
    • ‍ Okręty bez powrozów, bez kotwie i innych do żeglowania potrzeb zastał. Warg. 1908 [SW]
  11. «potrzeba, przygoda, niebezpieczeństwo, mus, niewola» [L]
    • ‍ Starzawszy się już nie doznałem tego, żeby taka ciężka kiedy potrzeba przychodzić miała na sprawiedliwego. Ryb.Ps. 67 1619 [L]

Zmiany semantyczne

  1. «to czego brak się odczuwa, co jest niezbędne, rzeczy potrzebne, środki do życia, utrzymania, żywność» [SStp]
  2. «konieczność jakiegoś działania, przyczyna działania» [USJP]
  1. «to, czego brak się odczuwa, co jest niezbędne, konieczne, rzeczy potrzebne, środki do życia, utrzymania, żywność» [SStp]
  2. «ciężkie położenie, stan niezadowalający, w którym odczuwa się różne braki, niedogodności itp.» [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. pójść za swoją potrzebą «na przychód, do ustępu» [SW]
  2. z potrzeb, z potrzebę «tyle, ile trzeba» [ESXVII-XVIII]
  3. z potrzeby «dosyć, dostatecznie, aż nadto» [SWil]

Połączenia wyrazowe

  1. artykuły, towary pierwszej potrzeby «artykuły, towary niezbędne w życiu codziennym, takie, bez których nie można się obejść» [SJPDor]
  2. bez potrzeby «niepotrzebnie, na próżno, na darmo» [SJPDor]
  3. mieć potrzebę «odczuwać potrzebę czego» [SJPDor]
  4. potrzeba fizjologiczna «funkcja wydalania z organzimu przetrawionych pokarmów» [SJPDor]
  5. potrzeba naturalna v. przyrodzona «funkcja wydzielania przetrawianych pokarmów» [SWil]
  6. potrzeba naturalna, przyrodzona, swoja «konieczność wypróżnienia się» [SW]
  7. w potrzebie «w ciężkim położeniu, w trudnej sytuacji, zwłaszcza materialnej» [SJPDor]
  8. wedle potrzeby (daw.) «tyle, ile trzeba dosyć» [SJPDor]
  9. wedle potrzeby, stpol: z potrzeby, z potrzebę «tyle, ile trzeba, dosyć» [SW]
  10. według potrzeby, wedle potrzeby, podług potrzeby [ESXVII-XVIII]

Przysłowia

  1. Gwałtowna jest potrzebá, rozsądkiem káżdego. [SXVI]
  2. Jest Włoskie proverbium. Chi spende piu, spende manco. Kto, według potrzeby pieniądzmi dzwoni, Ten się też większego kosztu ochroni.. [ESXVII-XVIII]
  3. Niedármo to mówią, że potrzebá nié ma miáry i obyczáju. Być byłá nie przyszłá ná Dawidá potrzebá: nie mówiłby był: czemu zásypiasz Panie? [SXVI]
  4. Potrzeba jest matką przemysłu. [L]
  5. Potrzeba jest matką wynalazków «L: Potrzeba jest matką przemysłu.» [SW]
  6. Potrzeba jest matką wynalazków. «trudna sytuacja lub brak czegoś zmusza do szukania nowych rozwiązań» [USJP]
  7. Potrzebá łamie zakon. [SXVI]
  8. Potrzeba nauczy chleba. [SW]
  9. Potrzeba nie czeka pogody i wczasu . [ESXVII-XVIII]
  10. Potrzeba nie czeka pogody, wczasu. «komu pilno w drogę, nie czeka, aż się towarzysz trafi» [L]
  11. Potrzeba nie zna prawa. [SW]
  12. Potrzebá práwo łamie. [ESXVII-XVIII]
  13. Potrzeba rozkoszy nie patrzy, ozdoby nie szuka. «komu przynagla co gwałtownego, nie zatrzyma go nic błazeńskiego; głodny nie przebiera» [SW, L]
  14. Potrzébá wiélu błędow ochroná i obroná. [ESXVII-XVIII]
  15. Potrzeba wywodów nie słucha. [SW, L]
  16. Potrzeba zakon, prawa i racyje łamie. [L]
  17. Potrzebie łacno dogodzić, pieszczocie, zbytkowi trudno. «dla ozdoby i uciechy wiuęcej się czyni, niż dla potrzeby» [L]
  18. Potrzebie ustawy ustępują. [SW, L]
  19. Słabości ludzkiej najpotężniejsze są siły potrzeba. [L]
  20. Ubogi nie jest, kto ma potrzeby. «(Kto ma swego chleba, Ile człeku trzeba, Może nie dbać o wielkie dochody)» [SW, L]
  21. W potrzebie mowią doznáć przyjacielá. [SXVI]
  22. W potrzebie przyjaciela poznać. [ESXVII-XVIII]
  23. W przygodzie przyjacielá narychlej poznamy, Gdy go w swoich potrzebách zá czásu uznamy. [SXVI]
  24. Z potrzeby cnotę robić. «(z musu cnotę; co muszę, to rad czynię; jeśli nie możem, jak chcemy, chciéjmyż, jak możemy)» [L]
  25. Złota ogniem kosztujemy, ale przyjaciele w potrzebach dośwadczamy. [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Autorzy: Paulina Dolina, Zespół -