płony (płonny)

przymiotnik, r.m.
psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *pol-no- [SEJPBo]
  3. od rdzenia pie.
    *pel- / *plā- [SEJPBo]
  1. Język prasłowiański
  2. psł. dial.
    *polnъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    planý
  3. głuż.
    płony
  4. słc.
    planý
  5. słoweń.
    plȃn
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    plónas
  3. łot.
    plãns
  4. stprus.
    plonis
  5. łac.
    plānus

Ewolucja formalna

  1. pie. *pol-no-
  2. psł. dial. *polnъ(jь)
  3. zach.słow. *plonъ(jь)
  4. stpol. płŏnȳ, płŏnnȳ (z podwójnym n analogicznym do "konny", "wonny")
  5. śrpol. płony, płonny, [płóny, płónny]
  6. npol. pu̯onny || pu̯ony

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «nieurodzajny, jałowy, nieuprawny, dziki, sterilis, infecundus, aridus; nieszczepiony, dziki, silvestris agrestis; pochodzący z nieszczepionego, dzikiego drzewa, fructus arboris silvestris» [SStp] SXVI: «dziko rosnący, nieszczepiony» i «jałowy, nieurodzajny, niepłodny, nie dający owoców», L: «bezowocny, niepodłodny», SWil: «bezowocny, bezpłodny, jałowy (o zwierzętach, roślinach, ziemi, gruncie», SW: «niepłodny, nieurodzajny, jałowy, wyprzały, wysilony», SJPDor: płony rzad. «mało żyzny, dający mało plonów; niepłodny, nieurodzajny, jałowy»; bot. ogr. roln. «o pędach, kwiatach, pręcikach, liściach roślin: nie owocujący, nie wydający nasion, zarodników itp.», SJPDor: płonny przestarz. «dający ubogi plon; nieżyzny, niepłodny, nieurodzajny, jałowy, wyjałowiony», USJP: bot. «o roślinach lub ich częściach: niewytwarzający zarodników, nasion, owoców»
    • ‍ Płonna jabłka cicionia Rost nr 5391 (około 1500 roku) [SStp]
    • ‍ Drzewa płonne, bez żadnego owocu. Cresc. 371 1542 [L]
    • ‍ [Zacheusz] bieżawszy naprzód, wstąpił ná drzewo płonej figi, áby go [Jezusa] ujźrzał: bo támtędy iść miał. WujNT Luc 19/4 1593 [SXVI]
    • ‍ płonny [...] niepłodny [...] Wyrodźiły 1643 [Kn]
    • ‍ Latorośle ku szczepieniu mają być wybierane płonne, to jest, nie, mające pąkowia ku kwitnieniu. 1861 [SWil]
    • ‍ Drzewo płonne=płonka 1908 [SW]
    • ‍ Ponieważ rudy niekopolskie są w mangan dość ubogie, przeto (...) poddaje się je procesom wzbogacającym , polagającym na segregacji i odrzuceniu skały płonej i składników szkodliwych. Wiedza 71, s.33 1948 [SJPDor]
    • ‍ Płonne rośliny, pędy, kwiaty. 2003 [USJP]
  2. «pusty, nie porośnięty drzewami; równy, gładki» [SXVI] L: «przez wyschłość nieurodzajny, wysilony, wyprzały, wypłoniały», SW: gw. «pusty, szczery, czysty, otwarty», SJPDor: przestarz. «dający ubogi plon; nieżyzny, niepłodny, nieurodzajny, jałowy, wyjałowiony», USJP: przestarz. «o glebie, ziemi: nieurodzajny, jałowy»
    • ‍ Zostáwił możesz Jozue sługę ná górze ná miejscu płonym, á sam wyższej wstąpił. BielKron 32v 1564 [SXVI]
    • ‍ Gdy jest płonna rola abo jałowa, jak orać. Haur. Sk. 23 1693 [L]
    • ‍ Zginął w płonym polu. 1908 [SW]
    • ‍ Brnął wskróś nagich, płonnych, niepożytecznych płaskowzgórz, zasianych ostrymi głazami. Żer. Arym. 13. 1923 [SJPDor]
  3. «nic nie wart, byle jaki; czczy, próżny; niepotrzebny; bezpodstawny, nieuzasadniony, bez pokrycia» [SXVI] L: «daremny, próżny, czczy», SWil: fig. «bezpożyteczny, daremny, próżny, czczy», SW: «czczy, daremny, bezowocny, bezpożyteczny, niepotrzebny, zbyteczny, próżny», SJPDor: płonny «daremny, niepotrzebny, zbyteczny, bezużyteczny, nieużyteczny, próżny; nietrwały», USJP: książk. «niedający żadnych rezultatów; daremny, próżny, zbyteczny, niepotrzebny, bezużyteczny»
    • ‍ więcej się godzi wierzyć naszemu doświadczeniu pewnemu, niżli cudzim dowodom płonnym MiechGlab 62 1535 [SXVI]
    • ‍ Nie z mów płonnych, lecz z czynów sądzić o ludziach. Ust. Konst. 1, 98 1793 [L]
    • ‍ Płonne przyjaźni, miłości płoche, panow fawory znikome gasną jak ogień, błysnąwszy trochę. Zab. IV/1, s. 7 1793 [SJPDor]
    • ‍ Płonna nadziéja, obawa. Płonne obietnice, mowy. it. p. 1861 [SWil]
    • ‍ Ach, płonną nie ciesz się nadzieją. Fel. (zm. 1820) 1908 [SW]
    • ‍ Płonna nadzieja, obawa. Płonne wysiłki, zabiegi, starania. 2003 [USJP]
  4. «zdradliwy, klamliwy» [SXVI]
    • ‍ Západł w zazdrość człowiek płóny Koch Ps 10 1579 [SXVI]
  5. «gw. a) słaby, nędzny, nikły, mizerny; b) mało pożywny, jałowy, niesmaczny; nie przyprawiony, niesłony» [SJPDor] SW: gw. «lichy, nędzny, biedny, nikły, mizerny»; «mało pożywny, jałowy, niesmaczny, niesłony, niedosolony»
    • ‍ Płone jedzenie. 1908 [SW]
    • ‍ Tak oto wchodzimy w góry polskie, w które drzewiej wdzierali się pionierzy i osadnicy, karczują bór, siejąc płone zboże i wypasując bydło. Wierchy 1948, s. 163 1948 [SJPDor]
  6. «stpol. pusty, próżny, płochy, lekki, lekkomyślny» [SW]
    • ‍ Nie ważyła się wydać walnej bitwy płonna rzesza i bez serca. Nar. 1908 [SW]
  7. «gw. w kiepskim gatunku» [SW]
    • ‍ Płona materja. 1908 [SW]
  8. «słaby» [SW]
    • ‍ Kto ma płone oko, ten nie uźre Ciorśtyna. 1908 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «jałowy, nieurodzajny, dziki, nieuprawny, nieszczepiony (o roślinach, drzewach, ziemi) dziko rosnący» [SStp]
  2. «nic nie wart, byle jaki; czczy, próżny; niepotrzebny; fluxus, ftilis, levis, vanus» [SXVI]

Połączenia wyrazowe

  1. drzewo płonne «płonka» [SW]
  2. kłosy płonne «bez nasion, puste» [SWil]
  3. owies płonny «ob. owsik, kostrzewa» [SW]
  4. płona rola [SXVI]
  5. płonna kobieta «niepłodna, nie mogąca zajść w ciążę» [SW]
  6. płonna nadzieja, obawa [USJP]
  7. płonna ziemia [SXVI]
  8. płonne drzewo «dzikie drzewo, leśne, polne» [L]
  9. płonne rośliny, pędy, kwiaty [USJP]
  10. płonne wysiłki, zabiegi, starania [USJP]
  11. płonny nabój «nabój bez kuli, ślepy» [SW]
  12. płony (-a, -e) dar, gramatyka, kuglarstwo, myśl, pismo, postawa, powieść, prawda, rada, retoryka, rozkosz, rozmowa, rozum, rzecz, słowo, upominek «nic nie wart, byle jaki; czczy, próżny; niepotrzebny; fluxus, ftilis, levis, vanus» [SXVI]
  13. płony (-a) dowód, kłopot, płotka, postrach, powieść, rzecz, troska, trwoga, wieść, wymysł «bezpodstawny, nieuzasadniony» [SXVI]
  14. płony ołow [SXVI]
  15. skała płonna «nieużyteczny(-a)» [SXVI]
  16. skała płonna «górn. skała, która przy eksploatacji określonej kopaliny jest uważana za nieużyteczną» [USJP]
  17. skała płonna; minerał, materiał, urobek płonny «geol. górn. miner. skała, minerał itp., które przy eksploatacji określonej kopaliny uważane są za nieużyteczne, np. piaskowiec, łupek itp. zanieczyszczające węgiel kamienny» [SJPDor]
  18. urojenia płonne «obawy, na niczym nie oparte, bezpodstawne»
  19. zboże płonne «wypłoniałe, wygorzałe, wyprzałe» [SW, L]

Przysłowia

  1. Mowa niepłonna, nie leda co mówi. «(gruntowna)» [L]

Wyrazy pokrewne

Autorzy: Yufeng Zhang, Zespół -