obyczaj

rzeczownik, r.m.
psł. dekl. -jo- tematowa→ pol. dekl. m.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *uk-
  3. od rdzenia pie.
    *euk- [IEW]
  4. pie. (laryng.)
    *h₁uk-
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *h₁eu̯k- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *obyčajь [< *ob-vyk-ějь]
  3. od psł.
    *ob-vyknǫti
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    obyčej
  3. ros.
    obýčaj
  4. scs.
    obyčai
  5. bułg.
    obíčaj
  6. mac.
    običaj
  7. sch.
    ȍbičāj
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    jaukìnti
  3. stprus.
    iaukint
  4. sans.
    ucyati
  5. sans.
    ṓkas
  6. goc.
    bi-ūhts

Ewolucja formalna

  1. pie. *uk-
  2. psł. 1 *ob-vyk-ějь
  3. psł. 2 *obvyčajь
  4. stpol. obyč'āj || [hobyč'āj]
  5. śrpol. obyčáj, obyčaj

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «postępowanie zgodne z dotychczas przyjętym, z tradycją, zwyczaj, przyzwyczajenie, nawyk, zwykłe, normalne użycie, zastosowanie, przyjęta praktyka, consuetudo, mos, usus, modus vivendi» [SStp] SXVI: «ogólnie uznawane, obowiązujące i praktykowane przez społeczność postępowanie zgodne z tradycją kraju lub narodu, często wyznaczone prawami, przepisami lub przykazaniami», L: «zwyczaj, zwykły sposób, nałóg; obyczaj», SWil: «zwyczaj powszechny; porządek postępowania w życiu powszechnie przyjęty; zasada moralna używaniem przyznana i w życie narodu wcielona», SW: «zwyczaj, nawyk, nawyknienie, przyzwyczajenie; użycie, praktyka», SJPDor: «powszechnie przyjęty, umowny, najczęściej uświęcony tradycją sposób postępowania w danej okoliczności, właściwy pewnej grupie ludzi, charakterystyczny dla danego terenu, okresu czasu, itp.», USJP: «powszechnie przyjęty, umowny, najczęściej utwierdzony tradycją, sposób powstępowania w danych okolicznościach, właściwy pewnej grupie ludzi, charakterystyczny dla danego terenu, okresu itp.»
    • ‍ Jozef podług obyczaja niewieściego (...) jest ci on był dwie babce wezwał. Gn 4a (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Tych wszytkich ziem państwa, szyrokości, rzeki, lud, i ich obyczaje, takież i inszych ludzi postronnych w kxięgach niniejszych będą wypisane. MiechGlab 1 1535 [SXVI]
    • ‍ Mieszając się między żołnierzami, często słyszał, że oni słów wolnych i niecudnych używają, jako pospolicie takowy mają w obyczaju. Wys. Aloj. 36 1609 [L]
    • ‍ Obyczaje są sprawami wolnego człowieka. 1861 [SWil]
    • ‍ Musimy używać słów między pospólstwem w obyczaju wziętych. Kosz. 1904 [SW]
    • ‍ Jeśli będziesz miała syna, chowaj go w cnocie rycerskiej i prawości obyczajów Mark. W. Mity 288 1949 [SJPDor]
    • ‍ Mickiewicz świadomie szukał źródeł sztuki, szczególnie dramatu narodowego, w pradawnym obyczaju ludowym. Żółk. S. Spór 69 1952 [SJPDor]
    • ‍ Starym obyczajem dzielono się opłatkiem. 2003 [USJP]
  2. «przeważnie w l. mn. postępowanie, zachowanie, sposób życia, mores, vivendi ratio» [SStp] SXVI: «sposób postępowania, zachowywania się człowieka lub grupy ludzi; nawyk, przyzwyczajenie», SWil: «zwykły nałóg, sposób», SW: «sposób życia, postępowania, prowadzenia się, urobiony przez warunki życia; sprawowanie się, prowadzenie się, życie; sposób zachowania się, maniery, obejście się», SJPDor: «zwyczaj; sposób postępowania charakterystyczny dla danego człowieka lub zwierzęcia, przyzwyczajenie, nawyk; sposób zachowania się, maniery, obejście», USJP: «zwyczaj; sposób postępowania lub zachowania charakterystyczny dla danego człowieka lub zwierzęcia; nawyk, przyzwyczajenie. zwyczaj; w innym znaczeniu: książk. sposób prowadzenia się, zasady, którymi się ktoś kieruje»
    • ‍ Więcci oni bywają ślachetni a dobrych obyczajow napełnieni. Gn 12a. (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Miał to w obyczaju. 1861 [SWil]
    • ‍ Kobieta złych, lekkich obyczajów. 1904 [SW]
    • ‍ Jurek odrabiał lekcje i złym obyczajem obgryzał pióro. Jarec. Ludzie I, 256 1947 [SJPDor]
    • ‍ Znać czyjeś obyczaje. 2003 [USJP]
  3. «sposób, modus, ratio et via» [SStp] SXVI: «sposób wykonywania czynności (niekiedy z odcieniem celowym lub warunkowym)», L: «sposób, kształt, gatunek, rodzaj», SWil: przestarz. «środek, sposób», SW: stpol. «sposób, środek, tryb, praktyka, moda»
    • ‍ Kiedy kmieć prawem niemiecskim jest osadzon, ten nie może ktorym obyczajem wynić (nequeat recedere nullo modo) Sul 61. (około 1450 roku) [SStp]
    • ‍ Tom chciał tu przywieść, áby rodzicy obaczyli jáki jest obyczaj, á co zá ćwiczenie chłopiąt przy dworze. GliczKsiąż 12 1558 [SXVI]
    • ‍ Wszystkich obyczajów zażywa, jakoby nieprzyjaciela ubłagał. Sk. Dz. 1064 1607 [L]
    • ‍ Szukali obyczaju jakoby go zgubić przez zdradę. 1861 [SWil]
    • ‍ Obyczajem wymyślonym ku szkodzie pańskiej pożytki sobie czynili. 1904 [SW]
  4. «obrzęd, ceremonia, ritus sacri, caeremonia» [SStp]
    • ‍ Niechawszy duchownych obyczajow (caeremonias) swych przodkow, ... jednego boga niebieskiego są naśladowali. BZ Judith 5, 8 1455 [SStp]
  5. «korzyść, pożytek, commodum, fructus'» [SStp]
    • ‍ Nostram villam... vendimus... cum omnibus agris..., cum omnibus et vniuersis vsibus, fructibus, vtilitatibus, rozmaitymi obyczajmi, owocmi, użytki,... et ad vsus proprios convertendam, ku obyczajom włostnym obrocić, vti sibi uel successoribus suis... vtilius videbitur ordinari PF V 38 1460 [SStp]
  6. «właściwość, natura, id quod alicui proprium est» [SStp] SXVI: «cecha, właściwość; charakter, natura», SWil: «natura, własność», SW: stpol. «własność, właściwość, przyrodzenie, charakter, natura»
    • ‍ Nie porokuj, panie moj, iże przeciw tobie wstać nie mogę, boć mi się jest ninie podług żeńskiego obyczaja (iuxta consuetudinem feminarum) zstało przygodzenie. BZ Gen 31, 35. 1455 [SStp]
    • ‍ niéktórzy bolące z obyczáju członki, tém to błotem uléczyli Oczko 17v, 34 1578 [SXVI]
    • ‍ Każdy ma swój obyczaj i coś osobnego od natury. 1861 [SWil]
    • ‍ Ma swój obyczaj lato, dzieciństwo, zima, wino, grunt ten abo ów, koń. Kn. 1904 [SW]
    • ‍ Opiekunem Iwona był stryj, człowiek poczciwy, surowych obyczajów, który wszelką lekkomyślnością w synowcu przestrzegał i karcił GROZA Wład. I, 23 1963 [SJPDor]
  7. «forma, kształt; prawidło, wzór» [SXVI] SWil: przestarz. «kształt»
    • ‍ rozkázujemy, obyczaj rozkazánia pilnie chowáć i ku exequuciéj przywodzić SarnStat 225 1594 [SXVI]
    • ‍ Zbawiciel nasz ten obyczaj śmierci sobie obrał. 1861 [SWil]
  8. «rodzaj» [SXVI]
    • ‍ Niejáki rodzaj| To jest niejáka rzecz, álbo obyczaj. Mącz 143c 1564 [SXVI]
  9. «stpol. warunek, zastrzeżenie, ograniczenie» [SW]
    • ‍ Król czeski przyzwolił dać Mieczysławowi Dąbrówkę tym obyczajem, jeżeli się ochrzci. Biel. M. 1904 [SW]
  10. «gwar. obyczajność, przyzwoitość, przystojność» [SW]
    • ‍ Ani też przez obyczáj nic nie dá. 1904 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «postępowanie zgodne z dotychczas przyjętym, z tradycją, zwyczaj, przyzwyczajenie, nawyk, zwykłe, normalne użycie» [SStp]
  2. «powszechnie przyjęty, umowny, najczęściej utwierdzony tradycją, sposób postępowania w danych okolicznościach, właściwy pewnej grupie ludzi, charakterystyczny dla danego terenu, okresu itp.; zwyczaj» [USJP]
  1. «obrzęd, ceremonia» [SStp]
  2. «powszechnie przyjęty, umowny, najczęściej utwierdzony tradycją, sposób postępowania w danych okolicznościach» [USJP]

Związki frazeologiczne

  1. coś mieści się w granicach przyzwoitości, normy, dobrych obyczajów itp. «coś jest zgodne z przyjętymi normami, zwyczajami, sposobem postępowania» [USJP]
  2. inne czasy, inne obyczaje «nowe pokolenia wprowadzają własne reguły postępowania» [SJPDor]
  3. kobieta lekkich obyczajów «prostytutka, kobieta sprzedajna» [SJPDor]
  4. kobieta, dziewczyna itp. lekkich obyczajów «euf. prostytutka» [USJP]

Połączenia wyrazowe

  1. każdy kraj ma swój obyczaj [SWil]
  2. kultywować, wprowadzać obyczaj [USJP]
  3. miał to w obyczaju [SWil]
  4. nie obyczajem «nie tak jak należy, nie dość pilnie» [SStp]
  5. obyczaj narodowy «zwyczaj, wyrobiony przez pokolenia, a uświęcony przez wieki, prawo zwyczajowe, stanowiące cechę charakteru narodowego» [SW]
  6. obyczaj uczynić «stpol. zachować, postąpić według obyczaju» [SW]
  7. obyczaje ludu [SWil]
  8. obyczaje są sprawami wolnego człowieka [SWil]
  9. obyczajem, za obyczaj «jak zwykle, stale» [SStp]
  10. postępować według obyczaju [SEJPBo]
  11. przyjąć czyje obyczaje [SWil]
  12. wziąć (w) obyczaj «nabrać przyzwyczajenia» [SStp]
  13. zarzucić, odrzucić przywrócić obyczaj [USJP]
  14. zepsute i rozwiązłe obyczaje [SWil]

Przysłowia

  1. Co kraj, to inny obyczaj. [SW]
  2. Co kraj, to obyczaj. «nie wszędy się wszystko jednako rodzi» [L]
  3. Co kraj, to obyczaj. «każde społeczeństwo posiada swoje tradycje i zwyczaje» [SJPDor, USJP]
  4. Dobre obyczaje dobre zdrowie czynią. «człowiek postępujący właściwie ma dobre samopoczucie» [USJP]
  5. Dwie tedy rzeczy człowieká szláchcią, obyczáje á rozum. [SXVI]
  6. Gdzie rozne obyczáje,| Przyjaźń się tám nie nádáje. [SXVI]
  7. Ile krájow á udzielnych ná świecie kątow, [...] rozne obyczáje, zátym i rozne roznych potrzeb gospodárstwá być muszą. [SXVI]
  8. Jáki narod, tákież też i obyczáje. [SXVI]
  9. Jákie gdzie obyczáje przyszedszy zástániesz,| Ná tákich, pánie gościu, i ty tám przestániesz. [SXVI]
  10. Jákie towárzystwo, tákie też i obyczáje pospolicie bywáją. [SXVI]
  11. Każdy kraj ma swój obyczaj. [SWil]
  12. Nie narod, nie miejsce szláchci człowieká, jedno cnotá á obyczáje. [SXVI]
  13. Noc ma swój obyczaj. [SW]
  14. O czásy, o obyczáje! [SXVI]
  15. Przyjaźń tam się mocno staje, gdzie podobne obyczaje. «łatwiej nawiązać kontakt z osobą o podobnych poglądach i przyzwyczajeniach» [L]
  16. Suus cuique modus est. Káżdy ma swoj obyczaj. [SXVI]
  17. W jákie obyczáje młodość dziecinna będzie podaná, tákie długo i używáć i pámiętáć ich będzie. [SXVI]
  18. W roznych krájoch, rozne obyczáje. [SXVI]
  19. Złe rozmowy, dobre obyczáje psują. [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Autorzy: Barbara Woźniecka, Zespół -