główny

przymiotnik, r.m.
psł. odm. złożona (zaimkowa)→ pol. odm. przymiotnikowa

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *golu̯o- [SPsł]
  3. od rdzenia pie.
    *gal- (etymologia niepewna) [IEW]
  4. pie. (laryng.)
    *golH-u- [EDSIL]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *golvьnъ
  3. od psł.
    *golvà
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    hlavní
  3. stczes.
    hlavný
  4. dłuż.
    głowny
  5. głuż.
    hłowny
  6. połab.
    glåvnĕ
  7. błr.
    halóŭny
  8. ros.
    golovnój
  9. ukr.
    holovnýj
  10. scs.
    glavьnъ
  11. bułg.
    gláven
  12. mac.
    glaven
  13. sch.
    glȃvan
  14. słoweń.
    gláven
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    galvà
  3. łot.
    gal̑va
  4. stprus.
    gallū

Ewolucja formalna

  1. pie. *golu̯o-
  2. psł. *golv-ьnъ(jь)
  3. zach.słow. *glovьnъ(jь)
  4. stpol. głōvnȳ
  5. śrpol. głóvny || głovny
  6. npol. gu̯uvny

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «pozostający w związku z głową, qui capitis est, ad caput pertinet» [SStp] SXVI: «będący częścią głowy; mieszczący się w głowie lub na głowie; przeznaczony na głowę lub pod głowę; mający pomagać głowie», L: «od głowy, do głowy należący, głowy się tyczący», ESXVII-XVIII: «będący częścią głowy; związany z głową; głowowy», SWil: «od głowy, tyczący się głowy», SW: «głowowy»
    • ‍ Jiż mężobojca... nie będzieli moc zapłacić..., męką głowną ma być skaran. Sul 41 1449 [SStp]
    • ‍ Częste kichanie, albo barzo gwałtowne: przychodzi na dzieci z wrzodu głownego. FalZioł V 41 1534 [SXVI]
    • ‍ Główny/ do głowy naléżący. [...] Cephalicus. Kn 194 1643 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Gorączki głowne, w których chorzy bole głowy niewypowiedziane cierpią. Krup. 5, 314 1774 [L]
    • ‍ Poduszeczki główne. 1861 [SWil]
    • ‍ Poduszeczki główne. 1900 [SW]
  2. «przypadający na głowę, tj. na osobę, qui uni homini debetur, uni homini vel capiti tribuendus est» [SStp]
    • ‍ Głowna strawa. OrtCel 3 1455-1460 [SStp]
  3. «najważniejszy, podstawowy, naczelny, princeps, praecipuus, maximus, gravissimus» [SStp] SXVI: «wyróżniający się wśród innych: ważny (zwykle: najważniejszy), podstawowy, istotny; właściwy, zasadniczy, ten o który chodzi, nie dodatkowy, nie pomocniczy; wyższy w hierarchii, nadrzędny, naczelny, zwierzchni, któremu podlegają inni lub inne jednostki», ESXVII-XVIII: «najważniejszy, największy», L: «nad innemi przełożony», SWil: «nad innemi przełożony, naczelny, przedniejszy; pierwszy, pryncypialny», SW: «naczelny, zwierzchniczy; pierwszy, najważniejszy, najwybitniejszy, kardynalny, zasadniczy, podstawowy, pierwszorzędny, pryncypialny», SJPDor: «najważniejszy, nadrzędny, podstawowy, istotny, zasadniczy, zwierzchni, naczelny», USJP: «najważniejszy, podstawowy, zasadniczy»
    • ‍ Ostały książęta głowna sług kościelnych po czeladziach swych w Jerusalemie. BZ I Par 9, 34 1455 [SStp]
    • ‍ Znáki miejsc wszystkich opisánych w tym to Porządku ná cztery części rozdzielonym [...] Ták w pospolitości wedle Tytułow głowniejszych, jáko i w osobliwości innych Praw i Postępkow, ktore się pod Tytułami głowniejszymi zámykáją. GroicPorz nn; BibRadz II 64d marg. 1559; 1563 [SXVI]
    • ‍ Jakie tam wdzięczne było Spectaculum Chrześciaństwa na bic siędowoli Boskich i swoich głownych nieprzyiacioł aż ręce ustawały. PasPam 266v 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Dwie szkoły główne w Polszcze, Krakowska i Wileńska, na podobieństwo zagranicznych akademij urządzone, głównemi są nazwane; bo w nich formują się nauczyciele na cały kraj, one cały związek z wydziałowemi i podwydziałowemi szkołami utrzymują. Dyar. Grodz. 153. 1785 [L]
    • ‍ Krakowski główny starosta. 1861 [SWil]
    • ‍ Główna przyczyna, rzecz, myśl, zasada, treść. 1900 [SW]
    • ‍ Chciwość pieniężna była najwidoczniej główną jego namiętnością. Sienk. Bez dogm. III, 32 1949-1951 [SJPDor]
    • ‍ Główna ulica. 2003 [USJP]
  4. «dotyczący głowy, tj. zabójstwa, qui ad homicidium pertinet» [SStp] SXVI: «związany ze śmiercią; capitalis decretorius», ESXVII-XVIII: «związany ze śmiercią», «L: «gardłowy, na gardło stojący, o zdrowie przyprawiający», SWil: nieuż. «gardłowy, decydujący o gardle, śmierci», SW: stpol. «gardłowy, decydujący o gardle, śmierci»
    • ‍ Pieniądze głowne za krew wzięte. Kałużn 273 (około 1500-1600 roku) [SStp]
    • ‍ Czas on przyszedł, ktorego toż mężobojstwo co pirwej dla czasu uroczystych godzin głowne było, to już w ten czas niegłowne. ModrzBaz 80 v. 1577 [SXVI]
    • ‍ Mają to za rzecz główną i niesłuszną, gościa w czym ukrzywdzić. Warg. Cez. 1618 [L]
    • ‍ Sprawa, kara główna. 1861 [SWil]
    • ‍ Główny występek. 1900 [SW]
  5. «urzędnik książęcy ściągający kary pieniężne za zabójstwa, ducis magistratus, cuius erat exigere multam homicidii» [SStp]
    • ‍ Presentibus dominis: Petro Sandomiriensi pallatino, Swanthoslao camerario, Borzugio tribuno, Iactore dicto głowny... ac aliis pluribus terre nobilibus. MMAe X 228 (1368) 1423 [SStp]
  6. «odszkodowanie lub kara płacona za zabójstwo, multa vel poena pecuniaria homicidi» [SStp] inaczej: główszczyzna
    • ‍ Si caput occideretur de suis kmethonibus on villa..., penam illam, que vocatur glovne,... Laurencius percipitet MMAe I 200 1335 [SStp]
  7. «wielki» [SXVI] SW: gw. «dobry, wielki»
    • ‍ A iż został Cesarzem miał w tym szczęście głowne. PaprPan E4 1575 [SXVI]
    • ‍ W jednym mieście był główny pijak, imieniem Franciszek Kwaterka. 1900 [SW]
  8. «wyraża bliżej niesprecyzowaną ocenę pozytywną» [SXVI] L: «przedni, celny, wyśmienity, wyborny, walny», SW: nieuż. «wyborny, wyborowy, wyśmienity, pyszny, paradny, doskonały, przedni, kapitalny»
    • ‍ Wzorem brodaczow długich, ktorych moc acz mniejsza, Ale zasię rada ich we wszystkim głowniejsza. KmitaSpit Bv. 1595 [SXVI]
    • ‍ Jestem zdrów wyśmienicie, i apetyt mam główny. Boh. Kom. 4, 372 1777 [L]
    • ‍ Ma tysiączne w piwnicy antały głównego wina; jednak pije kwas spleśniały. Hor. Sat. 189. et 149. 1784 [L]
    • ‍ Apelles dnia jednego główny obraz przed domem wystawił. Jabł. 1900 [SW]
  9. «ogólny, powszechny» [SXVI]
    • ‍ Jesteś początkiem wesela głównego/ A nie zajmie cię uciecha z własnego? ZawJeft 24 1587 [SXVI]
  10. «nazwa miejscowości "Głowna"» [SXVI]
    • ‍ Confesio Petri de villa Glowna. LibMal 1545/73 1543-1554 [SXVI]
  11. «urzędowny, urzędownie przepisany, na wzór wszystkim» [L] SWil: przestarz. «urzędowny, urzędownie przepisany, główna miara», SW: stpol. «urzędowy, zatwierdzony, przepisany oficjalny»
    • ‍ Główna miara, główny korzec, główny łokieć. 1807 [L]
    • ‍ Główny korzec, łokieć. 1861 [SWil]
    • ‍ Główna miara. 1900 [SW]
  12. «muz. ton, do którego inne odnosimy» [SWil]
  13. «stpol. przen. do śmierci trwający» [SW]
    • ‍ Główny nieprzyjaciel. 1900 [SW]
  14. «stpol. śmierć za sobą pociągający, śmiertelny» [SW]
    • ‍ Główna choroba. 1900 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «pozostający w związku z głową» [SStp]
  2. «najważniejszy, podstawowy, naczelny» [SStp]
  1. «pozostający w związku z głową» [SStp]
  2. «dotyczący głowy, tj. zabójstwa» [SStp]
  3. «urzędnik książęcy ściągający kary pieniężne za zabójstwa» [SStp]
  1. «dotyczący głowy, tj. zabójstwa» [SStp]
  2. główne «odszkodowanie lub kara płacona za zabójstwo» [SStp]

Związki frazeologiczne

  1. brzydki jak siedem grzechów głównych «uszczypliwie o kimś bardzo brzydkim» [SJPDor]
  2. ktoś jest główną sprężyną czegoś «ktoś jest inicjatorem, głównym organizatorem, przywódcą czegoś» [USJP]

Połączenia wyrazowe

  1. akcja główna [SW]
  2. bestyja głowna [ESXVII-XVIII]
  3. daw. kara główna «kara śmierci zasądzona wyrokiem» [SJPDor]
  4. fałsz główny [SW]
  5. głown(iejsz)e miasto «stolica» [SXVI]
  6. głown(iejsz)y sejm «sejmik generalny złożony z delegatów sejmików ziemskich danej prowincji» [SXVI]
  7. głown(iejsz)y sędzia «sędzia wyższej instancji» [SXVI]
  8. głowna odpowiedź «bezpośrednia odpowiedź na zarzuty pozwu» [SXVI]
  9. głowna pomsta «kara śmierci» [SStp]
  10. głowna rzecz «proces o zbrodnię zagrożoną karą śmierci» [SXVI]
  11. głowna summa «kapitał, właściwie suma (pożyczki, zastawu itp.), od której oblicza się procenty» [SXVI]
  12. głowna zapłata «całkowite odszkodowanie» [SStp]
  13. głowna żałoba «skarga dotycząca istotnej sprawy spornej» [SXVI]
  14. głowna żyła «żyła główna górna» [SXVI]
  15. głowne cnoty «trzy cnoty główne» [SXVI]
  16. głowne myto [SXVI]
  17. głowne pieniądze «kapitał (spłacany ratami)» [SStp]
  18. głowny artykuł «przestępstwo kryminalne» [SXVI]
  19. głowny dekret «dekret w podstawowej kwestii spornej» [SXVI]
  20. głowny grzech [w tym: siedm grzechów głownych] «jeden z siedmiu grzechów głównych» [SXVI]
  21. głowny kościoł «kapituła» [SXVI]
  22. głowny list «pismo urzędowe» [SXVI]
  23. głowny pozew «skarga dotycząca istotnej sprawy spornej» [SXVI]
  24. głowny przywilej [SXVI]
  25. głowny sejm «sejm walny» [SXVI]
  26. głowny występ(ek) «zbrodnia zagrożona karą śmierci» [SXVI]
  27. główna miara [L]
  28. główna wygrana, główny los «największa wygrana na loterii» [SJPDor]
  29. główny korzec [L]
  30. główny łokieć [L]
  31. główny nieprzyjaciel «śmiertelny nieprzyjaciel» [L]
  32. główny przyjaciel «wierny do śmierci» [SW]
  33. gościniec głowny «nurt rzeki» [ESXVII-XVIII]
  34. grzechy główne «w etyce chrześcijańskiej: siedem zasadniczych skłonności do złego, wad, będących źródłem ogółu grzechów lub pobudek do grzechu; akty naruszenia moralności pod wpływem tych skłonności» [SJPDor]
  35. jeleń główny [SW]
  36. kasztelan głowny «kasztelan urzędujący w największej kasztelanii, albo "większy", tj. zasiadający na wyznaczonych krzesłach w senacie» [SXVI]
  37. konto główne «konto podlegające rozbiciu na rachunki pomocnicze» [SJPDor]
  38. korzeń główny «u roślin nasiennych: korzeń powstający przez wydłużenie korzenia zarodka» [SJPDor]
  39. książę głowne «monarcha suwerenny» [SXVI]
  40. księga główna «księga buchalteryjna, zawierająca zbiór kont» [SJPDor]
  41. księstwo głowne «monarchia suwerenna, niezależna od nikogo» [SXVI]
  42. liczebnik główny «liczebnik będący nazwą liczby całkowitej» [SJPDor]
  43. męka głowna «kara śmierci» [SStp]
  44. nawa główna «w kościele: nawa środkowa» [SJPDor]
  45. ognisko główne «punkt w którym schodzą się promienie światła po odbiciu od zwierciadeł albo po przejściu przez soczewki» [SW]
  46. ołtarz główny «w kościele: ołtarz w apsydzie» [SJPDor]
  47. prądy główne «prądy indukujące, wzbudzające» [SW]
  48. przecięcie główne kryształu «przecięcie równoległe do jego osi krystalicznej» [SW]
  49. rachunek główny «rachunek podlegający rozbiciu na rachunki pomocnicze» [SJPDor]
  50. roki głowne «roki sądów wiecowych rozpatrujących w wyższej instancji sprawy wniesione z sądów ziemskich i grodzkich danego województwa» [SXVI]
  51. rozprawa główna «część przewodu sądowego, rozprawa, po której zapada wyrok» [SJPDor]
  52. rzecz głowna «ważna przyczyna niestawiennictwa w sądzie» [SXVI]
  53. rzeka główna «rzeka uchodząca bezpośrednio do morza» [SJPDor]
  54. sądy głowne «trybunał koronny rozpatrujący raz w roku w najwyższej instancji sprawy sądowe Wielkopolski i Małopolski» [SXVI]
  55. sejm głowny «parlament I Rzeszy Niemieckiej» [SXVI]
  56. sędzia głowny «o Chrystusie» [SXVI]
  57. sprawa głowna «proces o zbrodnię zagrożoną karą śmierci» [SXVI]
  58. starosta głowny «starosta jednego z większych starostw w Polsce» [SXVI]
  59. starostwo głowne «starostwo obejmujące większą jednostkę terytorialną» [SXVI]
  60. suma głowna «kapitał (spłacany ratami)» [SStp]
  61. synod głowny «sobór» [SXVI]
  62. szkoła główna «w Polsce przedrozbiorowej: wyższa uczelnia obejmująca wszystkie dziedziny nauk; akademia, wszechnica» [SJPDor]
  63. termin głowny «rok sądowy, na którym brak stawiennictwa strony pociągał dla niej upadek w sporze» [SStp]
  64. tętnica główna «aorta» [SJPDor]
  65. ton główny «w muzyce: ton, do którego odnosimy inne» [L]
  66. wiece głowne «sądy wiecowe rozpatrujące w wyższej instancji sprawy sądów ziemskich i grodzkich danego województwa» [SXVI]
  67. zdanie główne «zdanie nadrzędne, niezależne od innych zdań» [SJPDor]
  68. ziemie głowne «dobra królewskie» [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Autorzy: Paulina Katerżawa, Zespół -