raj

rzeczownik, r.m.
psł. dekl. -jo- tematowa→ pol. dekl. m.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *rēi- [IEW]
  3. pie. (laryng.)
    *reh₁ís
  4. od rdzenia pie. (laryng.)
    *reh₁- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *rajь - prawdopodobnie zapożyczenie z języków irańskich
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    raj
  3. kasz.
    rôj
  4. słc.
    raj
  5. błr.
    raj
  6. ukr.
    raj
  7. scs.
    rai
  8. bułg.
    raj
  9. mac.
    raj
  10. sch.
    rȃj
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. sans.
    rayiḥ / rā́ḥ
  3. sans.
    rā́ti
  4. awest.
    rāy-
  5. łac.
    rēs

Ewolucja formalna

  1. pie. *rēi-
  2. awest. rāy-
  3. psł. *rajь
  4. stpol. rāj
  5. śrpol. raj

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «(w Biblii) ogród, w którym przebywali pierwsi ludzie, Adam i Ewa, hortus, ubi primi homines, Adam et Eva, commorabantur, paradisus» [SStp] SXVI: «według tradycji Starego Testamentu ogród szczęśliwości, w którym przebywali Adam i Ewa do chwili popełnienia grzechu pierworodnego», L: «ogród rozkoszy, w którym Adam z Ewą mieszkali», SWil: «ogród rozkoszny, w którym Adam z Ewą mieszkali, Eden», SW: «ogród rozkoszny, w którym Adam z Ewą mieszkali; eden», SJPDor: «według Biblii: ogród, w którym rzekomo przebywali pierwsi rodzice Adam i Ewa do chwili popełnienia grzechu pierworodnego; eden», USJP: «biblijny ogród, miejsce pobytu pierwszych ludzi na ziemi; kraina szczęśliwości, eden»
    • ‍ Uczynił był Pan Bog raj (paradisum) rozkoszy BZ Gen 2,8 1455 [SStp]
    • ‍ pierwszy człowiek Adam stworzon {w raju} przez matki i oćca wielkiej niewinności PatKaz II 72 1525 [SXVI]
    • ‍ Nie raj niebem nazywają, ale niebo rajem. Smotr. Ex. 38 1814 [L]
    • ‍ Wygnańcy rajscy, radzibyśmy swój Raj, w którym stworzeni jesteśmy, naleźli. Skar. 1912 [SW]
    • ‍ Gdy ten [Adam] sprzeniewierzył się, Bóg go z raju wypędził i nakazał tak jemu jak i całemu potomstwu jego pracować w czoła pocie. Jeż Rotuł. 221 1930 [SJPDor]
    • ‍ Wygnanie z raju Adama i Ewy 2003 [USJP]
  2. «(według wierzeń chrześcijańskich) «niebo, domniemana siedziba Boga i aniołów, miejsce pobytu dusz sprawiedliwych po śmierci, miejsce wiecznej szczęśliwości, caelum, quod vulgo putabatur dei et angelorum sedes, locus, ubi animae piorum post mortem commorantur» [SStp] SXVI: «miejsce przebywania zbawionych dusz zmarłych, kraina wiecznej szczęśliwości, niebo; szczęście wieczne», ESXVII-XVIII: «miejsce wiecznej radości i szczęścia», L: «niebo», SWil: «miejsce w niebie, w którem mieszczą się sprawiedliwi ludzie, czyli kościół tryumfujący», SW: «miejsce pobytu błogosławionych, sprawiedliwych zmarłych, niebo, królestwo niebieskie», SJPDor: «w niektórych religiach: miejsce, w którym mają przebywać dusze sprawiedliwych po śmierci», USJP: «miejsce pobytu dusz zbawionych po śmierci»
    • ‍ Święty Jan jestci ji on natychmiast do raju wziął był Gn 184a. (przed 1400 rokiem) [SStp]
    • ‍ Jezus miły nawiédzá w raju ojtce święté powtoré. OpecŹyw 166v 1522 [SXVI]
    • ‍ Raj i królestwo niebieskie jest jedno, w którym święci zażywają dóbr onych niebieskich doskonałego uczęstnictwa. Smotr. Ex 38 1629 [L]
    • ‍ Wpadłem w taką ochotę że i mnie i Czeladzi i koniom było jako w Raju. PasPam 123v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Raj i królestwo niebieskie jest jedno, w którym święci zażywają dóbr owych niebieskich doskonałego uczęstnictwa. 1861 [SWil]
    • ‍ Nie raj niebem nazywają, ale niebo rajem. Smotr. 1912 [SW]
    • ‍ Raj tylko dla tych, co bronią swojej wiary, co życie łożą dla swojego kraju. Słow. Poem I, 9 1949 [SJPDor]
    • ‍ Czuć się gdzieś jak w raju. 2003 [USJP]
  3. «miejsce (rzadko czas) najwyższego szczęścia na ziemi, zwłaszcza kraina piękna i obfitująca we wszelkie dobra» [SXVI] jako p. a) w ramach znaczenia «według tradycji Starego Testamentu ogród szczęśliwości, w którym przebywali Adam i Ewa do chwili popełnienia grzechu pierworodnego», SJPDor: przen. miejsce piękne, urocze, miejsce, gdzie są szczególnie sprzyjające warunki do życia, wypoczynku, szczęścia, USJP: przen. «miejsce piękne, urocze»
    • ‍ Kto mi wiary dáć nie chce, daj ja oku swému| A przypátrz się stworzeniu pilnie ták pięknemu: [...] Aniołowi podobna bárziej niż człowieku. Raj tám, gdzie oná siedzi. KochFrag 25 [SXVI]
    • ‍ Ależ u pani raj prawdziwy... Chłodno, wonno i muchy ani na lekarstwo! Gomul. Ciury II, 144 1907 [SJPDor]
    • ‍ Tatry są dla mnie rajem, spędzam tu każdą wolną chwilę. 2003 [USJP]
  4. «najwyższy rząd dla spektatorów widzów w teatrze» [L] SWil: teat. żart. «najwyższe piętro w teatrze, paradys», SW: nieuż. «najwyższy rząd miejsc dla widzów w teatrze»
    • ‍ W teatrze są różnego gatunku spektatorowie; jest parter, jest i raj . N. Pam. 1, 85. 1801-1805 [L]
    • ‍ Utrzymuje, że z raju najlepiej widać, bo kto z góry patrzy, wszystko widzi. L. 1912 [SW]
  5. «przen. miejsce szczególnie sprzyjające jakiemuś rodzajowi aktywności» [USJP]
    • ‍ Alby są rajem dla narciarzy i alpinistów. 2003 [USJP]

Zmiany semantyczne

  1. «(w Biblii) ogród, w którym przebywali pierwsi ludzie, Adam i Ewa» [SStp]
  2. «najwyższy rząd dla spektatorów widzów w teatrze» [L]
  1. «(w Biblii) ogród, w którym przebywali pierwsi ludzie, Adam i Ewa» [SStp]
  2. przen. «miejsce piękne, urocze, miejsce, gdzie są szczególnie sprzyjające warunki do życia, wypoczynku, szczęścia» [SJPDor]

Związki frazeologiczne

  1. baj, baju (baju, baju) (będziesz w raju) «zwrot wyrażający niewiarę w to, o czym jest mowa; gadaj zdrów» [USJP]
  2. czuć się jak w raju «czuć się bardzo dobrze» [SJPDor]
  3. mieć raj «mieć gdzieś szczególnie sprzyjające warunki» [SJPDor]
  4. raj utracony «książk. życie szczęśliwe, beztroskie, piękne, do którego nie ma już powrotu» [USJP]

Połączenia wyrazowe

  1. ptasi raj «przen. zadrzewione ustronie dziewicze, pełne uroku, gdzie ptactwo chętnie przebywa, napełniając powietrze swoim śpiewem» [SW]
  2. raj dla kogo [SJPDor]
  3. raj duszny «zbiór modlitw, modlitewnik» [SXVI]
  4. raj hesperydowy «mit. gr. hesperyjskie ogrody» [USJP]
  5. raj niebieski [SStp]
  6. raj rozkoszy [SStp]
  7. raj ziemski «przen. miejsce rozkoszne, zapewniające szczęście» [SW]

Przysłowia

  1. Baj baju, będziesz w raju. [SJPDor]
  2. Dobrane małżeństwo to raj na ziemi. [SW]
  3. Rada by dusza do raju, ale grzechy nie puszczają. «pragnienie osiągnięcia czegoś przy jednoczesnej niemożności » [SW, L, SJPDor, SWil, USJP]

Wyrazy pokrewne

Autorzy: Anna Przybył, Zespół -