przyjaźń

rzeczownik, r.ż.
psł. dekl. -i- tematowa→ pol. dekl. ż.

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *prī-
  3. od rdzenia pie.
    *prāi- [IEW]
  4. pie. (laryng.)
    *priH- [EDSIL]
  5. od rdzenia pie. (laryng.)
    *prei̯H- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *prijaznь
  3. od psł.
    *prijati
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    přízeň
  3. ros.
    prijázn'
  4. scs.
    prijaznь
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. sans.
    priyāyátē
  3. sans.
    priyá-
  4. sans.
    prīti-
  5. ang.
    friend
  6. niem.
    Freund
  7. goc.
    frijōn

Ewolucja formalna

  1. pie. *prī-
  2. psł. *prija-znь
  3. stpol. př'ijāźń
  4. śrpol. přyjáźń, pžyjaźń

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «dobre, serdeczne, przyjacielskie stosunki, przychylność, życzliwość, amicitia, benevolentia » [SStp] SXVI: «bliski stosunek z kimś oparty na wzajemnej serdeczności. szczerości, zaufaniu, możności liczenia na kogoś w każdej sytuacji, zażyłość, przyjacielstwo; w stosunkach społecznych: życzliwość, przychylność, troskliwość, uczynność, braterstwo», Kn: «sprzyjanie, przyjacielstwo», ESXVII-XVIII: «uczucie życzliwości, przychylności dla kogo, serdeczne ustosunkowanie się do kogo», L: «sprzyjanie, przyjacielstwo, zachowanie dobre z kim, nakładanie poufałe», SWil: «uczucie, które łączy z sobą nie interesem, ale życzliwością, gotowością do ofiar, wspólnością sposobu myślenia; sprzyjanie, przyjacielstwo, pożycie dobre z kim», SW: «stosunek serdeczny z kim, przyjacielstwo, życzliwość», gw. «przychylność, troskliwość, życzliwość, usposobienie przyjazne», SJPDor: «bliskie, serdeczne stosunki z kim, oparte na wzajemnej życzliwości, szczerości, zaufaniu, możności liczenia na kogo w każdej okoliczności; życzliwość, serdeczność okazywana komu», USJP: «bliskie, serdeczne stosunki z kimś oparte na wzajemnej życzliwości, szczerości, zaufaniu, możności polegania na kimś w każdej sytuacji; także: życzliwość, serdeczność okazywana komuś»
    • ‍ Widźcie, bracia miła, zbawienie, widźcie wielikie Syna Bożego przyjaźni. Kśw cr 11 (około 1350 roku) [SStp]
    • ‍ A przeto trzeba mieć pilne oko z kim przyjaźń zacząć. GórnDworz Mv 1566 [SXVI]
    • ‍ Przyjaźń, jest to taka cnota, która nie mieszka jeno między dobremi. Birk. o Exorb.13 1632 [L]
    • ‍ Wiem ja że mi się przyiazń kozdego przygodzi. PasPam 140v. 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Przyjaźń jest to taka cnota, która nie mieszka, jedno między dobrymi. 1861 [SWil]
    • ‍ Przyjaźń obustronna, wzajemna, wierna, stała, niezachwiana, do grobowej deski, szczera, serdeczna, bezinteresowna. 1912 [SW]
    • ‍ Wystarczyło parę dni z nim popracować, ażeby ujawniły się wewnętrzne konflikty, przyjaźnie i niechęci. Żukr. Dni 67 1952 [SJPDor]
    • ‍ Od lat łączyła nas przyjaźń. 2003 [USJP]
  2. «przyjaźń dożywotnia, nierozdzielnego życia przyjaźń, tj. małżeństwo» [T] L: «małżeństwo», SWil: «małżeństwo», SW: stpol. «pożycie małżeńskie, małżeństwo»
    • ‍ Przybrał sobie w dożywotnią przyjaźń kanclerzankę koronną. [SWil]
    • ‍ Przybrał sobie w dożywotnią przyjaźń kanclerzankę koronną. Nies. Kor. 4, 19 1743 [L]
    • ‍ Mariannę Mikołajowi Księskiemu, cześnikowi, w dożywotnią zaślubił przyjaźń. Nies. 1912 [SW]
  3. «opieka, pomoc prawna, tutela, patrocinium» [SStp]
    • ‍ Przyjaźń patrocinium. PF I 489 1428 [SStp]
  4. «powinowactwo; amicitia» [SXVI]
    • ‍ Żaden nie jest ták świętobliwych a skromnych obyczájów, któryby trzymájąc dożywotnie urząd nie miał wystąpić ábo nienawiścią, ábo miłością, ábo jáką inną namiętnością, zwłaszcza jeśli ma wiele ludzi sobie spowinowáconych ábo krewnością, ábo przyjaźnią, którym by k woli wiele czynić musiał. ModrzBaz 44v 1577 [SXVI]
  5. «przyzwolenie, zgoda» [SXVI]
    • ‍ Jan Pátriárcha Konstántynopolitański, zá przyjáźnią Maurycjuszá Cesárzá, począł zwáć i pisáć [się], Papieżem i nazwierzchniejszym kápłanem wszystkich kościołów krześcijáńskich. KrowObr 6v 1560 [SXVI]
  6. «przymierze, zgoda» [SXVI]
    • ‍ Rozwijamy przyjaźń i współpracę ze wszystkimi narodami miłującymi pokój. Nowe Drogi 2, 1955, s. 4. [SJPDor]
    • ‍ [Aleksander Wielki w podbitych krajach] statutem i prawem wszystko utwierdził i powinowactwem i przyjaźni postanowieniem spoił: tak iż szczęśliwszy byli ci, których on wojną zwyciężył. GórnDworz 14 1566 [SXVI]

Zmiany semantyczne

  1. «dobre, serdeczne, przyjacielskie stosunki, przychylność, życzliwość» [SStp]
  2. «przyjaźń dożywotnia, nierozdzielnego życia przyjaźń, tj. małżeństwo» [T]
  1. «dobre, serdeczne, przyjacielskie stosunki, przychylność, życzliwość» [SStp]
  2. «przymierze, zgoda» [SXVI]

Związki frazeologiczne

  1. mieć z kimś przyjaźń «przyjaźnić się z kim» [ESXVII-XVIII]
  2. przyjaźń do grobowej deski «przyjaźń aż do śmierci» [SW]
  3. przyjaźń z kimś zawrzeć, zawiązać (daw. zabrać, zawziąć, wejść z kim w przyjaźń) «zaprzyjaźnić się» [SJPDor]

Połączenia wyrazowe

  1. darzyć przyjaźnią [SJPDor]
  2. dowody przyjaźni [SW]
  3. dozgonna przyjaźń [SJPDor]
  4. przyjaźń braterska «przyjaźń pomiędzy braćmi/mężczyznami» [SXVI]
  5. węzły, związki przyjaźni «połączyć się z kimś związkiem przyjaźni» [SWil]
  6. żyć w przyjaźni [SJPDor]

Przysłowia

  1. A gdzie rozne obyczáje,| Przyjaźń się tám nie nádáje. [SXVI]
  2. Baczę dobrze, iż przyjaźń jest skarb lepszéj wagi| Niż pieniądze, niż perły, niż szat pełné szragi. [SXVI]
  3. Bonis inter bonos necessaria amicitia est, Gdzie wszyscy dobrzy, tám pewna uprzejma przyjaźń. [SXVI]
  4. Donec eris foelix multos numerabis amicos. Pokić szczęście folguje, ná przyjáźnić nic nie brákuje. [SXVI]
  5. Fautrices voluptatum amicitiae. Gdzie przyjáźń á towárzystwo pánuje, tám wesołość z ochotą przebywa. [SXVI]
  6. Gdzie się myśli nie zgodzą, tám przyjaźń dziuráwa. [SXVI]
  7. Każda przyjaźń nic nie wadzi. [SW, L, SWil]
  8. Kto ciska kámieniem ná ptaki, rozpłosza je, á ktory sromoci przyjacielá, rozrywá przyjaźń. [SXVI]
  9. Ledá przyjaźń pomocna. [SXVI]
  10. Mądregociem przyjaźń pewna. [SXVI]
  11. Miejska przyjaźń konwi na piwo, a różna na pieczenią nie bronić. [ESXVII-XVIII]
  12. Najmniejsza przyjaźń nie zawadzi. [SW, L]
  13. Nihil amicitia praestabilius. Nic nád przyjaźń zacniejszego. [SXVI]
  14. Przyjaźń przyjaźnią, a interes interesem. [SW]
  15. Przyjaźń się tam mocną staje, gdzie podobne obyczaje. [SW, L, SWil]
  16. Trzymáć sie tedy należy onej prostej Polskiej przypowieści, że jeden drugiemu nie ma sie do otworzystej przyjáźni podawáć, áni sercá swego otwieráć, áż z nim korzec soli zje. [SXVI]

Wyrazy pokrewne

Autorzy: Aleksandra Leśnik, Zespół -