opak

przysłówek
psł. odm. prosta (rzeczownikowa)→ nieodmienny

Etymologia

  1. Język praindoeuropejski
  2. pie.
    *ap-ōko- [IEW]
  3. od rdzenia pie.
    *apo- [IEW]
  4. od rdzenia pie.
    *okᵘ̯- [IEW]
  5. pie. (laryng.)
    *h₂epo-h₃kʷ- [EDSIL]
  6. od rdzenia pie. (laryng.)
    *h₃ekᵘ̯- [LIV2]
  1. Język prasłowiański
  2. psł.
    *opakъ
  1. Języki słowiańskie
  2. czes.
    opak
  3. czes.
    naopak
  4. ros. dial.
    ópak(o)
  5. scs.
    opaky
  6. sch.
    ȍpāk (ȍpākī)
  1. Inne języki indoeuropejskie
  2. lit.
    apačià
  3. łot.
    apakša
  4. sans.
    ápākaḥ
  5. sans.
    ápāñc-
  6. sans.
    apākā́(t)
  7. orm.
    haka-
  8. stisl.
    ǫfugr
  9. stwniem.
    abuh
  10. łac.
    opācus

Ewolucja formalna

  1. pie. *ap-ōko-
  2. psł. *opakъ
  3. stpol. ŏpăk
  4. śrpol. opak

Znaczenia i przykłady użycia

  1. «w przeciwnym kierunku, w drugą stronę, z przeciwnej strony, z drugiej strony, contra, e contrario, in adversam partem» [SStp] SXVI: «na odwrót (tył na przód, prawe za lewe, do tyłu)», ESXVII-XVIII «w tył, do tyłu», SWil: «z tyłu», SW: stpol. «wspak, na wspak, w tył», SJPDor: daw. «w odwrotnym kierunku, porządku niż trzeba, przeciwnie niż powinno być (dziś tylko w wyrażeniu: na opak)», USJP: arch. «w odwrotnym kierunku, porządku niż trzeba; przeciwnie niż powinno być» dziś tylko we fraz.
    • ‍ W obroceniu nieprzyjaciela mego opak (in convertendo inimicum meum retrorsum) rozboleję sie i *zginę od oblicza twego FI 9, 3, sim. Pul 1400 [SStp]
    • ‍ Owoż masz białe chusty, na pańskie ubiory| Lecz opak żółtym szyciem, wyszywano wzory. U ludzi na kołnierzoch, na pośladku temu RejZwierz 140 1562 [SXVI]
    • ‍ Ręce opak związano nogi pod brzuch koniowi podwiązano potęznie. PasPam 177 1656-1688 [ESXVII-XVIII]
    • ‍ Opak mu ręce związali. 1861 [SWil]
    • ‍ Dał opak ręce katom Syn Boży, niestetyż uwił grzech nań powrozy. Mias. 1904 [SW]
    • ‍ Skutkiem zmęczenia wzroku wszystko przewróci się na opak: co było białym, będzie czarnym, a co było czarnym - ukaże się jako białe. PRUS Wyb. 33 1948 [SJPDor]
    • ‍ Zrozumieć, zrobić coś na opak. 2003 [USJP]
  2. «niewłaściwie, przewrotnie, inaczej niż być powinno» [SXVI] L: «przewrotnie, do góry nogami, przeciwnie, inszym sposobem jak się należy», SWil: «w znaczeniu przeciwném», SW: «opacznie, na odwrót, wstecz, do góry nogami, nie tak jak należy, przeciwnie, fałszywie»
    • ‍ Ale ták go [Lutra] to podobno potwarzacie á opák wykładacie. KromRozm I GV 1551 [SXVI]
    • ‍ Nic w swym miejscu nie leży, wszystek rząd zmieszały, Opak się wszystko dzieje. Bardz. Trag. 263 1696 [L]
    • ‍ Opak co rozumiéć. 1861 [SWil]
    • ‍ Chciałem, ale opak twej się zdało radzie, żeby wisiał przy prochu i mych kości składzie. Pot. 1904 [SW]
  3. «inaczej, w odwrotnym sensie» [SXVI]
    • ‍ gdy sie stroili ná wytrácenie wszystkich żydow, á już nieprzyjaciele ich ziewáli nád ich krwią: stáło sie opák [versa vice], iż żydowie jęli mieć gorę Leop Esth 9/1 1561 [SXVI]
  4. «z drugiej strony, tymczasem» [SXVI] SW: stpol. «strona przeciwna, odwrotna», SJPDor: daw. «odwrotna, tylna strona czego»
    • ‍ Mnieć by tak ciężko nie było. By to jedno pewno było. Daj sam wacka ale opak Sumnienie pogląda lepak. Głową kiwa palcem krzywy. RejKup k5v 1549 [SXVI]
    • ‍ Pod względem klimatycznym zachodzi znaczna różnica pomiędzy słoneczną stroną krakowskiego obwodu z tej strony Wisły, a na opaku położoną Niepołomską Puszczą po tamtej stronie Wisły. POL Obrazy II, 113 1869-1870 [SJPDor]
    • ‍ Cały ten obszar jest pasznisty i orny, lasami ocieniony na opaku. Pol 1904 [SW]

Zmiany semantyczne

  1. «w przeciwnym kierunku, w drugą stronę, z przeciwnej strony, z drugiej strony» [SStp]
  2. daw. «odwrotna, tylna strona czego» [SJPDor]
  1. «w przeciwnym kierunku, w drugą stronę, z przeciwnej strony, z drugiej strony» [SStp]
  2. na opak «w odwrotnym kierunku, porządku niż trzeba, przeciwnie niż powinno być (dziś tylko w wyrażeniu: na opak)» [SJPDor]

Związki frazeologiczne

  1. (dziś a. teraz) wszy(s)tko opak (się dzieje a. się ma a. pojdzie, a. się przewierzgnęło, a. się widzi, a. się zda) «łac. versa et mutata in peiorem partem sunt omnia; contrarium iter mundo sidera intendunt» [SXVI]
  2. na opak «przeciwnie; inaczej niż trzeba» [SJPDor]
  3. na opak świata «inaczej niż cały świat» [SW]
  4. na opak, mało używ. w opak, opakiem «opacznie, na odwrót, wstecz, do góry nogami, nie tak jak należy, przeciwnie, fałszywie» [SW]
  5. na opak, w opak «przewrotnie, do góry nogami, przeciwnie, inszym sposobem jak się należy» [L]
  6. opak kogo, co (tylko: opak obraz twój) «naprzeciw, contra, ad» [SStp]
  7. położyć kogoś opak «położyć na wznak, przewrócić, odwrócić, odpędzić, evertere» [SStp]
  8. ręce opak (z)wiązać, ręce opak związane «łac. retorta tergo brachia; manus post terga revinctus» [SXVI]
  9. w opak, na opak «przeciwnie, przewrótnie, nie tak jak się należy» [SWil]
  10. wszystko idzie na opak «nie po myśli» [SW]

Połączenia wyrazowe

  1. opak zinaczyć [SXVI]
  2. położyć kogoś opak «położyć na wznak, przewrócić, odwrócić, odpędzić, evertere» [SStp]

Przysłowia

  1. I tyć przedsię potrawy opak tu stawiają| Komu bu sie frasować ci lepszą myśl mają. [SXVI]
  2. O nędzny świecie, toć u ciebie wszędy á wszędy opák potráwy stáwiáją, łotrostwo, wszeteczeństwo, pochlebstwo zá stoły [...] siedzi á prawdá święta z spráwiedliwością w srogim więzieniu. [SXVI]
  3. Práwá brew przyjaciela, lewa opak znaczy, Jeźli go oko świerzbi; mowi, że zápłáczy. [ESXVII-XVIII]

Wyrazy pokrewne

Autorzy: Olga Wybodowska, Zespół -